Je kunt een zilverstift ‘slijpen’, of eigenlijk opruwen met schuurpapier of, mijn favoriet, een baksteen Dit werkt bij een zilverstift vanaf 1 mm draaddikte. Draad van 0,5 mm is te dun om (voordeel te hebben door) te slijpen. Hoe dikker hoe meer voordeel slijpen of opruwen geeft. Een ruwe punt heeft in feite heel dunne braampjes die makkelijker afgeven als je er een beetje druk op uitoefent. Na elke paar strepen is dat weer glad gesleten en is druk gebruiken weer zinloos.

Wat gebeurt er als je toch druk gebruikt bij zilverstift? Ten eerste heb je bij de dunnere zilverstiften (1mm en dunner) grote kans dat de punt ombuigt. Als de punt jouw druk houdt, heb je als volgende probleem dat je meer kans hebt op beschadiging van je preparatielaag of zelfs het papier.

Om de Duitse zilverstiftkunstenaar Horst Kuschel te citeren: “Und so einen Silberstift niieeenicht und unter keinen Umständen mit Druck schieben…. NIE!”.

Zelfs als je druk langzaam opbouwt, zal teveel druk uiteindelijk de grondlaag beschadigen. Eerst lijkt het wel te werken, het wordt donkerder, maar dan zie je ribbels ontstaan en vroeger of later valt er dan een stukje grondering uit. En dat valt niet te herstellen. Zilverstift pakt niet op ongeprepareerd papier. Een nieuw stukje preparatie valt ook niet onzichtbaar te vullen. Je zou bij een heel klein stukje hooguit kunnen smokkelen met potlood – wat je wel blijft zien als je van de zijkant kijkt, en aan de kleur.

Tegelijk is echter ook mijn ervaring dat bij te lang voorzichtig opbouwen, uiteindelijk je grondering toch verzadigd raakt. Of, omdat voorzichtig langzaam opbouwen zoveel tijd kost en bestaat uit heel dunne laagjes, je krijgt kleurverschil omdat die plekken harder oxideren. Of een combinatie, omdat je, om verschil in oxidatieverkleuring te voorkomen bij erg vochtig weer en veel lagen, je teveel tussentijds fixeert en de grondering simpelweg dichtvernist is zodat je zilverstift niet meer pakt.

De enige optie is veel proberen zodat je de grenzen van het materiaal goed aanvoelt. En eventueel voor donkerdere plekken smokkelen door aluminium te gebruiken. Aluminium heeft een blauwere kleur dan zilver en oxideert niet zichtbaar. Naast elkaar is duidelijk verschil in kleur te zien, maar als je een donkere zilverstiftdetail iets donkerder maakt met aluminium, door elkaar dus, zie je nauwelijks verschil.

In tekenkunst worden meestal kleinere formaten gebruikt dan in schilderkunst. Het is niet eenvoudig om heel grote vellen papier te maken en vervolgens zijn deze extra kwetsbaar. In vroegere tijden werden zilverstifttekeningen bovendien vooral gebruikt als schetsen, onderweg op reis, of als voorbereidende studies voor grotere olieverfschilderijen.

Compacte schetsboekjes van gebonden perkament werden gebruikt om onderweg te schetsen. Dit kun je goed zien bij bovenstaande Het Guldenmundt schetsboek dat nog geen 10 bij 20 centimeter meet. De schetsen werden soms later uitgewerkt tot volwaardige schilderijen die wel groter waren.

Tegen het einde van de negentiende eeuw begon er een verschuiving plaats te vinden. Zilverstifttekeningen werden steeds vaker gezien als een op zichzelf staand eindproduct. Toch was het destijds nog steeds ongebruikelijk om tekeningen te maken die groter waren dan zo’n 30 x 40 cm.

Tegen het einde van de twintigste eeuw begon de perceptie rond zilverstifttekeningen aanzienlijk te veranderen. Kunstenaars begonnen te experimenteren met grotere formaten, waarbij ze de grenzen van de traditionele praktijk doorbraken. Voorbeelden van visionaire zilverstiftkunstenaars, zoals Susan Schwab, illustreerden deze verschuiving naar monumentaliteit in zilverstiftkunst.

Waar moet je op letten als je groter gaat tekenen met zilverstift? Het grote verschil met de grote grafiettekeningen van nu is dat je voor metalpoint je het papier moet gronderen. Het papier heeft ook meer te verduren als je het met zo’n metalen stift bewerkt.

Gronderen hoeft je formaat niet te beperken. Sterker nog, hoe groter het vel, hoe minder last je hebt van eventueel kromtrekken. Je kunt grotere vellen opspannen als je gaat gronderen maar het hoeft niet eens. Als je het papier grondeert en te drogen ophangt, droogt het al tamelijk vlak. Tegen de tijd dat je klaar bent met de tekening, is het papier helemaal vlak door de druk van de zilverstift.

Het grootste vel handgeschept papier is 171,635 m² en werd gemaakt door het Comité voor de 150e Verjaardag van Okamoto Elementary School (Japan) in Echizen, Fukui, Japan op 11 augustus 2022.

Het grootste papier dat je makkelijk en betaalbaar kunt kopen, vind je op rol en meet twee bij tien meter. Dat is twintig vierkante meter. Ik ken geen zilverstiftkunstenaar die zo groot werkt. Het papier is dus niet het probleem als je groot wilt werken.

Je hebt voor groot werk wel een groot atelier nodig en eindeloos veel geduld. Je werkhouding zal op dat formaat ook een uitdaging worden. Vooral ook omdat je met zilverstift meer herhaalde bewegingen moet maken dan bij grafiet, houtskool, inkt of verf. In mijn ervaring werkt verticaal tekenen met zilverstift slecht: het vel papier op een gladde muur (of een met houten platen of karton bekleedde muur) hangen en betekenen zoals met verf of met houtskool prima werkt, is met zilverstift nog lastiger.

Een vel dat groter is dan je werktafel levert ook problemen op: je kunt het er wel overheen laten hangen maar terwijl je er boven hangt, beschadig je makkelijk het vel. Een heel grote werktafel is prima te maken maar je kunt je armen niet langer maken. Wel zou je kunnen werken met dikkere zilverstiften, metalen schuurwol, zilveren of aluminium platen etc om grotere tekenbewegingen te kunnen maken en sneller oppervlakte te kunnen vullen.

Groot werken op papier is te doen, ik doe het, maar je begrijpt waarom het een negatief effect op je tekenen kan hebben. Dan is werken in losse, kleinere delen een stuk prettiger en het resultaat snel beter. Afhankelijk van je stijl kunnen de naden afbreuk doen aan je werk, of iets toevoegen.

Wat mij helemaal niet tegenviel, is je tekening in kleinere delen opsplitsen en de vellen achteraf aan elkaar lijmen. Je moet daarvoor natuurlijk netjes werken om geen onherstelbare vlekken te maken. Bovenstaande tekening bestaat uit meerdere aan elkaar gelijmde betekende vellen.

De zilverstift, eens beperkt tot intieme schetsboeken, vindt nu haar weg naar grote doeken en muren, wat ook de impact van de kunstwerken vergroot. De grenzen van de zilverstiftkunst worden flink verlegd, waardoor een rijkdom aan mogelijkheden ontstaat voor kunstenaars om hun verhalen en visies op een monumentale schaal te presenteren. Metalpoint wordt nog steeds niet heel veel gebruikt maar als je naar ontwikkeling van het medium kijkt, is onze tijd pas echt de bloeitijd.

Donker naar licht

Zo donker als grafiet of tamelijk elk ander tekenmedium krijg je zilverstift nooit, dat moet gezegd. Je hebt dus sowieso een andere mindset nodig. Zo is het verstandig om te beginnen met de donkerste delen van je tekening. Dan weet je waarvandaan je terug kunt werken naar licht.

Zo voorkom je dat je er te laat achter komt dat je niet een donkerdere toon kunt bereiken waar je die wel nodig hebt. Een goede tip als je nog niet veel ervaring hebt of als je nieuwe metalen gebruikt.

Het is ook belangrijk je grond te kennen omdat een slechte of kwetsbare grond minder bewerking en dus minder lagen en minder tonale diepte kan hebben. Weersomstandigheden hebben ook invloed op je grond (afhankelijk van hoe goed geisoleerd je atelier is). Bij vochtiger weer is de grond stugger, stroever en kan het minder hebben.

Wennen aan de tonale schaal

Naarmate je ervaring groeit in dit medium, gaan de grenzen van de tonale schaal in je systeem zitten. Hoe vaker je het doet, hoe minder je erbij hoeft na te denken wat de donkerst mogelijke toon is en welke de middelste.

Ik begin ondertussen niet meer bij de donkerste delen omdat ik weet welke toon de middelste is. Kwestie van wennen dus, zoals voor elk medium geldt. De invloed van het weer op mijn grond kan mij daarentegen nog steeds verrassen.

Gekleurde grond en highlighten

Een andere manier om diepte aan te brengen in een zilverstifttekening is een oude: zilverstift combineren met kleur. In de late middeleeuwen werd zilverstift al gecombineerd met gekleurde waterverf. In de Renaissance werd regelmatig gekleurde grond gebruikt. Als je basis een geel- of paarstint heeft, kun je highlights zetten met wit krijt op kleurpotlood.

Slijpen

Je kunt heel geduldig en voorzichtig laag voor laag opbouwen. Je kunt ook de zilverstift aanpassen om donkerder te komen. Voor mij werkt het goed om mijn punt regelmatig te slijpen op een grof schuurpapier of mijn vertrouwde baksteen.

Als je goed kijkt, is de punt daardoor niet glad meer maar heeft het veel krasjes en braampjes (echt vergrootglasniveau). Daardoor blijft er veel makkelijker veel meer zilver aan mijn grondering hangen en krijg je makkelijker een donker resultaat voordat de grond beschadigt.

Aluminium

Zilver is zo slecht niet als het om tonale diepte gaat. Goud en koper zijn vele malen lichter. Andere metalen hebben een substantieel grotere tonale diepte, zoals lood en aluminium. Nou is lood nogal ongezond dus die sla ik even over. Allebei zijn ze lekker goedkoop.

Aluminium is wat blauwer dan het bruinige zilver en oxideert helemaal niet. Een tekening met alleen aluminium komt dus veel kouder over. Mijn voorkeur heeft het om met zilver te tekenen en aluminium als noodgreep erbij te pakken, mocht ik toch wat extra donker willen.

Scherptediepte

Het grote nadeel van een medium dat een heel klein toonbereik heeft, is dat de tekening heel vlak kan worden. Je mist diepte. Zoals ik hierboven uitleg, kun je dat oplossen door het toonbereik te vergroten met andere materialen, zoals aluminium of gekleurde grond. Maar diepte kun je ook beeldend bereiken.

Werk met de klassieke compositietips, een voorwerp in de voorgrond, een verre horizon. Of gebruik de ervaring die we inmiddels met fotografie hebben opgedaan. Met lenzen kun je de scherptediepte overdreven klein maken waardoor het gedeelte van het beeld dat scherp is heel ondiep is. Wat er op de voorgrond en op de achtergrond staat, is onscherp.

Scherpe punt voor details?

Zilverstift slijt een stuk langzamer dan potlood maar slijt wel degelijk. Potlood slijp je om een scherpe punt voor details te houden (en niet op het hout terecht tekomen).

Behalve je punt scherp slijpen, is het met metalpoint ook mogelijk om een staafje van een halve millimeter dik te gebruiken. Die hoeft natuurlijk niet geslepen te worden.

Diepere toonwaarden

Een van de kenmerken van zilverstift is die lage toonwaarde waardoor je maar een laag contrast kunt maken. Je houdt ervan of niet. Feit is dat het moeilijker is om diepte te maken. En het kan tamelijk stroef voelen om te doen.

Als je de zilverstift opruwt, geeft deze makkelijker af. Het schuren zorgt voor kleine braampjes waardoor het veel voller en donkerder lijkt op papier. Door het tekenen blijven de braampjes aan de grondering hangen. De grondering is daar net grof genoeg voor maar niet grof genoeg om te voorkomen dat de punt uiteindelijk heel mooi glad gepolijst wordt. En een glad stuk metaal laat veel moeilijker een spoor achter.

Waarmee schuren

Een slijpsteen klinkt als een logisch gereedschap om een metalen staaf te schuren. Je hebt dan wel een vrij grove nodig om braampjes of een scherpe punt te krijgen en niet de punt glad te polijsten.

Ik heb lange tijd ook gewoon schuurpapier gebruikt. Dat slijt, je slijt letterlijk door het papier heen. Best praktisch is zo’n schuurpapierplankje dat ook voor grafiet wordt gebruikt. Deze kun je in kunstenaarsbenodigdhedenwinkels kopen (Gerstaecker of Van der Linde bijvoorbeeld). Ze zijn eigenlijk wel een beetje duur in verhouding maar wel prettig handzaam.

Perfectie ligt in eenvoud. Mijn laatste verbetering op het gebied van het opruwen van mijn zilverstift (ik maak geen gebruik van scherpe punten) is vrijwel gratis, gaat eeuwig mee en werkt heel goed. Een baksteen. Dit is vooral handig in je atelier, niet zozeer voor onderweg. Hoewel je in theorie natuurlijk een klein, langwerpig stukje er vanaf zou kunnen slaan dat in je broekzak past.

In welke vorm schuren?

Er zijn verschillende manieren om je zilverstift te vormen. Welke je kiest, is grotendeels afhankelijk van de manier waarop je de stift gaat gebruiken.

Een veelgebruikte manier is een schuine punt. Die vormt uiteindelijk ook vanzelf doordat de punt slijt in de hoek waarop je hand op het papier staat. De scherpe kant kun je gebruiken voor scherpe details.

Een variatie hierop kun je maken door de punt in twee gelijke schuine vlakken te slijpen. Dan kun je afwisselen. De scherpe kant, geen punt dus maar een langwerpige scherpe kant, is weer voor de scherpe details.

Dan kun je een ronde, scherpe punt slijpen. De schuine kant gebruik je dan het meest. Een scherpe punt beschadigt veel te makkelijk je grondering maar kan wel gebruikt worden om heel scherp te arceren of omlijningen scherp te krijgen. Een stuk prettiger tekent de schuine kant. Omdat ik vaak groter werk, slijp ik altijd even het scherpste puntje eraf door de stift haaks op mijn slijpbaksteen te schuren.

De ronde punt heeft mijn voorkeur omdat die het langste mee gaat. Ik draai de punt tijdens het tekenen. Als de punt afgesleten is tot een botte, bolle punt, slijp ik opnieuw. Maar ook als de punt te glad is afgesleten op de grondering. Braampjes helpen om een donkere toonwaarde te krijgen.

Slijpen doe ik in een net wat stijlere hoek dan de stift in mijn tekenhand heeft. En ik draai de stift terwijl ik haar over de steen haal. Dat doe ik ook tijdens het tekenen: streepje streepje, draai, streepje streepje. Het gaat bij mij ondertussen automatisch. Streep streep streep draai, streep streep streep draai, streep streep streep, kgggk kgggk kgggk slijp, streep streep streep draai.

Toonwaarden

Zilverstift kan een warme tint krijgen en door de zorgvuldig met arceringen opgebouwde subtiele schakeringen. Maar zilverstift heeft ook een beperkt tonaal bereik. Niet elke kunstenaar vindt dat lage contrast fijn. Om het bereik van de tekening te vergroten, wordt gekleurde grond gebruikt. Niet alleen geeft grijs op een kleur een donkerdere lijn, je kunt ook oplichten met wit.

Effect van grondkleur op metaalkleur

Een ander verrassend effect dat gekleurde grond toevoegt, en dan met name heel donkere, is dat de metalen beter hun kleur kunnen laten zien. Hoe veel karaat het goud ook is, goud blijft lichtgrijs geven op een witte grond. Maar op een zwarte grond is toch weer het goud een beetje te zien. Dat geldt ook voor andere metalen, zoals koper.

Kleurgebruik in zilverstifttekeningen

Naast gekleurde grond, verschillende metalen en spelen met oxidatie zijn er meer opties om kleur toe te voegen aan zilverstifttekeningen. Een bekende combinatie met zilverstift is gouache en dergelijke. Een nat medium verveegt zilverstift. Als je de tekening helder wil houden, kun je beter eerst de gouache toepassen en na drogen eroverheen de zilverstift. Of, nog logischer: eerst een ondertekening met zilverstift in lichte lijnen, dan de waterverf, dan donkerder zilverstift na het drogen. Zo kun je de tekening heel scherp krijgen.

Krijt en kleurpotlood daarentegen, als droge mediums, kun je prima tegelijk met zilverstift of achteraf gebruiken. Dat is ook een geschikte manier om te highlighten als je een gekleurde grond hebt. Je kunt over de grond heen tekenen met de kleurenmediums maar die hebben de grond niet nodig. De ondergrond is ook wat grover, kan zijn dat je dat niet eens prettig vindt hiervoor. Prepareer dan alleen het gedeelte waar je zilverstift gepland hebt.

Hoe voeg je kleur toe aan grondering?

Het is heel eenvoudig om kleur toe te voegen aan je grond. Bij de meeste kunstenaarsbenodigdhedenwinkels kun je pigmentpoeder kopen. Die kun je ook mengen om een preciezere kleur te krijgen. Je mengt het door je natte grond heen. Hou er rekening mee dat meer droge stof dan ook weer meer vocht vraagt. Je hebt maar heel weinig nodig.

Hoewel het heel leuk is om met pigmentpoeders te stunten, je kunt ook gewoon een dotje acrylverf door je grond mengen. Dat heeft al de juiste consistentie, extra makkelijk. De kleuren zijn prima (als je goede acrylverf gebruikt) en de grond is daarna gewoon goed bruikbaar voor zilverstift.

Voordeel van uitvegen

Zilverstift was in het verleden onder andere populair vanwege de mate waarin het uitgeveegd kon worden. Het veegt minder snel uit dan houtskool bijvoorbeeld. Hierdoor is zilverstift meer geschikt om een ondertekening te maken voor een heel fijn eitempera of later olieverf.

Het is ook handiger om onderweg mee te schetsen. Inkt geeft geklieder in hobbelende koetsen en je kunt het slecht corrigeren. Zilverstift kun je een klein beetje corrigeren door uit te vegen of de hele schets af te schuren en het perkament opnieuw te prepareren. Maar het veegt niet te veel uit zodat je thuis komt met een leeg schetsboek. Zilverstift fixeerde men toen nog niet omdat het geen eindproduct was.

Nadeel van uitvegen

Terug in de eenentwintigste eeuw zijn er voor onderweg en voor ondertekeningen heel veel handige mediums, handiger dan zilverstift. We gebruiken zilverstift alleen nog puur om de schoonheid ervan. Om de lagen die zorgvuldig opgebouwd worden. Om de subtiele kleurverschillen. Om de aanvulling die het geeft tussen schilderen, met inkt en met potlood tekenen.

Zilverstift is inderdaad moeilijker te corrigeren dan grafiet (maar niet onmogelijk). Maar het veegt wel uit. Je hebt ook veel meer bewegingen nodig omdat je diepe tonen niet kunt krijgen door meer druk uit te oefenen. Je bouwt het op door voorzichtig laag over laag over laag te arceren. Die minuscule metaaldeeltjes die de grondering erafschuurt, hangen daar slechts in de ruwe grondlaag. Er is geen chemische verbinding aangegaan of iets dergelijks.

Spelen met fixatief

Enter fixeer. We zijn allemaal wel bekend met fixeer als een soort vernis om het werk mee te verzegelen als het af is. Hiermee wordt de levensduur aanzienlijk verlengd. Maar wist je dat fixeer bij zilverstift ook prima tussentijds te gebruiken is?

Ik speel met fixeer. Als je met zilverstift tekent, zal het zilver ongeveer in een dag, misschien twee dagen, afhankelijk van de luchtvochtigheid, oxideren in een wat warmere, bruinere tint. Dit proces kun je op elk moment stoppen met fixeer. Aangezien ik vaak wekenlang met één tekening bezig ben, is het belangrijk dat ik dat goed in de gaten hou. Anders krijg je kleurverschillen in de tekening.

Tegelijk is fixeer ook handig om donkere delen van de tekening, waar je dus heel vaak overheen moet, tussendoor te fixeren. Je ziet hier niets van. Je merkt er ook niets van, je kunt er gewoon overheen tekenen met zilverstift. Maar het voorkomt wel dat je tekening smoezelig wordt en helderheid verliest.

Welk fixatief waar te koop

Je wil geen plakrommel hebben als je er nog overheen wil tekenen. Maar wat je koopt in de betere kunstenaarsbenodigdhedenwinkel is tamelijk allemaal prima. Ik heb eigenlijk nog nooit fixeer gevonden die niet goed was hiervoor.

Fixeer hoeft ook nog eens niet duur te zijn. Een bus GHIANT universeel fixatief kost nog geen zeven euro bij Gerstaecker. Conté a Paris fixeer voor houtskool en pastel is ook goed. SENNELIER Delacroix fixatief voor houtskool, krijt & potlood is wat duurder, bijna dertien euro, maar je doet lang met zo’n spuitbus. Dus per tekening ben je een eurootje kwijt.

Hoe te fixeren

Je wil het spul niet inademen dus als het buiten kan, doe het buiten. Hou of hang de tekening verticaal voor het geval er iets gaat druppelen (druppels zijn slecht). Spuit op een niet te korte afstand, twintig tot dertig centimeter, in regelmatige banen: horizontaal van boven naar beneden, en dan nog een keer verticale banen van links naar rechts.

Als je bij een grote tekening na een dag het nieuw getekende wil fixeren, dan kan dat ook gewoon alleen gedeeltelijk, zonder elke dag de hele tekening weer te fixeren. Ook als je een gedeelte wel en een gedeelte niet wil laten oxideren.

Tip uit mijn graffititijd: spuit de spuitmond ff leeg door de spuitbus op zn kop te houden. Na een korte tijd komt er geen verf/fixeer meer uit maar alleen gas. Dat voorkomt dat de spuitmond dicht droogt en je er een nieuwe op moet zetten als je het niet vaak gebruikt. Op zich heb je daar bij fixeer veel minder last van dan bij spuitlak.

Papier

Allereerst heb je papier nodig dat geschikt is om nat te gronderen: dus met een mooie regelmatige vezel en niet te dun zodat het niet te erg vervormd.

Bezuinig op de grond, niet op het papier!

Glad papier (hot pressed) werkt in mijn ervaring het best. Papiervezel is toch niet geschikt om metaal eraf te schuren. En hoe ruwer het papier is, hoe sneller het papier kan slijten, losse vezeltjes kan krijgen, door het bewerken met een metalen staafje. En hoe gladder, hoe meer detail mogelijk is. Dus grof aquarelpapier kan handig zijn tegen vervorming bij het prepareren maar de grove structuur is niet je vriend. Ook karton inclusief passepartoutkarton is minder geschikt.

Toegegeven: ik werk graag redelijk grof en met kracht. Als je heel fijntjes en zachtjes werkt, heb je kans dat je geen last hebt van papierslijtage.

Voorgeprepareerd papier

Er is voorgeprepareerd papier te koop. Ik vind het te grof en gek genoeg zielloos omdat het zo regelmatig is, maar probeer het vooral uit. Als het voor jou werkt, ben je snel klaar.

Andere ondergrond

Omdat je metalpoint in feite op de grondering tekent, hoef je je niet te beperken tot papier. Je kunt ook hout, plastic, steen, vellum, perkament etcetera gebruiken. Zolang je het maar kunt gronderen.

En zolang de ondergrond vlak is: omdat je met een metalen punt werkt en opbouwt in lagen door middel van arcering op een kwetsbare grondering, is het lastiger dan met potlood of verfsoorten om op een onregelmatige ondergrond te tekenen zonder die grondering te beschadigen.

Soorten grondering

Een gedeelte van de zilverstifttekenaars kiest ervoor om de Renaissance te doen herleven. Zij proberen de oorspronkelijke technieken zo historisch accuraat mogelijk te reproduceren. De basis van tamelijk elke metalpoint grondering is lijm, eventueel abrasief, eventueel pigment, en water om het te mengen. Het is in feite zelf gesso maken.

Renaissance

De oude meesters gebruikten konijnenlijm of hazenlijm. Je kunt het nog steeds kopen bij winkels van bijvoorbeeld Gerstaecker in korrelvorm. Konijnenlijm is gemaakt van restanten van konijnen, hazen en dergelijke. Het komt in korrels die je in water moet verhitten, mengen met pigment, filteren. Het stinkt, het droogt snel en het kan schimmelen.

35 gram konijnenlijmkorrels een nachtje laten weken in halve liter water. Voorzichtig opwarmen totdat het smelt (nooit warmer dan 65 graden!). Meteen pigment er doorheen mengen voordat het afkoelt. Daarna zeven.

Kant-en-klare grond

Oude meesters imiteren is tof als je dat nodig hebt voor je kunst of je onderzoek. Maar als het jou om het eindresultaat gaat en niet om historische accuraatheid, zijn er gelukkig makkelijkere manieren om te gronderen.

Zo kun je zowaar kant-en-klare zilverstift grond kopen. Die is wel onnodig duur, zeker als je op groter formaat werkt, tikt dat aan. Kant-en-klare zilverstift grond: 18 euro voor 237 ml bij Gerstaecker of 19 euro bij Van Beek (tijdelijk uitverkocht). Prima om het een keer te proberen op een blauwe maandag maar niet voor grootverbruikers.

De gulden tussenweg

En dan is er de, naar mijn mening, gulden tussenweg. Ik vind het een fijne mentale voorbereiding om papier te prepareren mits het niet teveel gedoe is. Ook wil ik graag zelf kunnen varieren in relief, schuurvermogen, kleur en ondergrond.

Dus geef ik je mijn geheime recept (niet doorvertellen!) met de voetnoot dat dit mijn persoonlijke voorkeur is – zoek vooral zelf je ideale verhouding.

Water, oplosmiddelvrije lijm, krijt. Pigment en abrasief naar keuze. Zo simpel is het. Als je de verhoudingen weet.

De precieze hoeveelheid water boeit niet: als het maar allemaal goed mengt en een prettige consistentie heeft om aan te brengen. Dunne grond geeft natuurlijk een dunne laag. Te dikke grond is lastiger aanbrengen en kan loslaten als je die al te wild bewerkt met zo’n metalen stift.

Oplosmiddelvrije lijm of zelfs houtlijm werkt prima, zo uit het potje. Pigment naar smaak en keuze.

Als abrasief (je wilt er tenslotte metaal mee kunnen afschuren) werd vroeger beenderas gebruikt maar kom op, genoeg nou met die botten! Je kunt ook marmerpoeder gebruiken. Zelfs fijn marmerpoeder vind ik nog vrij grof. Ik gebruik het liefst simpel krijt, goedkoop en effectief. Krijt maakt het een beetje cremekleurig. Daarvan kun je genieten zoals ik, of weer witter maken met een wit pigment zoals traditioneel lithopoon.

In feite maak ik dus gewoon zelf gesso. Maar op de een of andere manier werkt het veel beter dan gesso uit een potje. Ik meng er vaak ook wat gesso doorheen voor makkelijk meer massa. Maar nooit meer dan de helft.

Voorraadje aanleggen van een paar van zulke vellen is ook handig natuurlijk. De gegrondeerde vellen zijn prima te bewaren maar de gemengde grond niet.

Begin eenvoudig met alleen gesso en probeer dan of en hoeveel minder glad (en minder wit) je het wil hebben.

Mijn recept voor zilverstift grond

Anderhalve lepel krijt, kleine lepel wit pigment (gekleurd pigment vaak minder nodig), flinke lepel oplosmiddelvrije lijm of houtlijm, eventueel half lepeltje marmerpoeder, eventueel lepel gesso en water om te mengen. Kun je makkelijk een goede laag mee aanbrengen op een vel van 50×70 cm.

Update: Vroeger gebruikte ik de gesso van Peter van Ginkel. Deze was op zichzelf te glad voor zilverstift. Daarom moest ik experimenteren zoals je hierboven leest. Peter van Ginkel is overgenomen door Gerstaecker. De huismerk-gesso van Gerstaecker droogt veel ruwer op dan die van Van Ginkel deed. Dat blijkt gewoon bruikbaar voor zilverstift, op zichzelf! Zelf mengen blijft beter omdat je het veel beter naar wens kunt aanpassen. Maar als je gewoon makkelijk, goedkoop en snel wil gronderen, werkt het dus ook met de huidige (!) huismerk-gesso van Gerstaecker. Zolang ze de samenstelling niet veranderen.

Gekleurde grond

In de Renaissance al werd gekleurde grond gebruikt. Omdat zilverstift weinig contrast geeft, werden lichte aardetinten gekozen. En juist dat lage contrast was een reden voor het gebruik van gekleurde grond. Zilverstift over een gekleurde grond, geeft een donkerdere lijn. De kleur van de grond geeft de middentonen en voor de highlights werd wit gebruikt, veelal krijt.

Je kunt ook spelen met de glans van de metalen door juist een heel donkere kleur te kiezen, waardoor de kleur en de glans van het metaal beter te zien is. Zelfs zwart werkt. Susan Schwalb is hier een wegbereider in.

Gereedschap en materiaal

Voor het mengen gebruik ik een spatel en een lepeltje (de verhouding tel ik in de willekeurige maat van die lepel, het gaat tenslotte om de precieze verhouding, niet een precieze eindhoeveelheid.)

Het aanbrengen deed ik met een lakroller om een mooi glad maar niet te glad eindresultaat te krijgen. Maar ondertussen prefereer ik toch gewoon een prepareerkwast.

Prepareren en papiervervorming

Als je het papier prepareert, wordt het nat en gaat het bobbelen. Ik laat het met knijpers aan een waslijn drogen (om vlakke ruimte in mijn atelier te sparen).

Om vervormen van het papier tegen te gaan zou je het papier kunnen opspannen maar om eerlijk te zijn is dat niet nodig. Als je goed papier hebt, trekt het al vrijwel weer recht bij opdrogen. En anders zorgt je regelmatige gearceer met de metalen stift er wel voor dat het terug in de platte vorm geduwd wordt.

Ik heb ook wel eens het papier aan twee kanten geprepareerd in de hoop dat het dan minder kromtrekt maar dat is eigenlijk zonde van de moeite en de grond.

Een goed grondmengsel geeft na een enkele laag al een prima bruikbare grondering.

Schuren

Soms word je aangeraden om de grond te schuren. Ik vind het dan al snel te glad worden wat slecht tekent. Je kunt natuurlijk grover schuurpapier gebruiken. Dan is het niet te glad maar schuur je je grond er weer vanaf en hou je een dunnere grond over. Je loopt ook risico dat je schuurstrepen achterlaat in de grond die zichtbaar blijven.

Liever probeer ik bij het aanbrengen zo min mogelijk zichtbare kwaststreken te maken, het laatste restje trekt meestal nog glad bij het opdrogen.

Luchtvochtigheid

Hoe droger het weer (of in ieder geval je atelier), hoe beter het werkt. Bij vochtig weer tekent het heel stroef. En als het erg vochtig is, is het zelfs mogelijk dat je roestvlekken krijgt. Beetje regelmatige oxidatie is mooi warm maar die vlekken storen.

Het lange antwoord

Zilverstift heeft de naam een moeilijk kunstmedium te zijn. Behalve het prepareren van de ondergrond wordt vaak als argument hiervoor genoemd dat je zilverstift niet kunt corrigeren. Daar zit een kern van waarheid in maar ik zal er vooral niet te zwaar aan tillen. Naar mijn bescheiden mening is aquarel een stuk ingewikkelder te corrigeren. Het is maar net waar je geoefend in bent.

“Het gummen van zilverstift is problematisch.”

“Zilverstift corrigeren is niet mogelijk.”

Ik weet niet wie dit gerucht de wereld in heeft geholpen maar het is op zijn minst niet erg genuanceerd. Sterker nog: in de hoogtijdagen van zilverstift was het juist populair om onderweg mee te schetsen, omdat je het weer makkelijk kon uitvegen. In het ergste geval schuurde je je perkament weer op en prepareerde je het opnieuw. Ideaal.

Zilverstift corrigeren

Het ligt een beetje aan de manier waarop je zilverstift gebruikt. Het probleem is niet magisch chemisch ofzo. Het metaal naar keuze laat door middel van schuren heel kleine deeltjes achter op de ondergrond. Die zijn te verwijderen met een goede gum.

Het wordt problematisch als je een diepe groef in de preparatielaag trekt. Die gum je niet zomaar uit want is 3D. Met een hard gumpotlood dat een beetje schuurt (mijn favoriet) zou je de grondering weer glad kunnen gummen. Maar dan wordt de grondering te glad: zilverstift geeft daarna op die plaats moeilijker af. En je blijft een glanzende plek zien tussen de verder matte grondlaag.

Ook een kleine gedeelte opnieuw schuren en prepareren, blijf je meestal zien. Je moet op zijn minst precies hetzelfde preparatiemengsel hebben, wat lastig is als je zelf mengt. En je zult het precies goed moeten schuren zodat je geen hoogteverschil ziet met de oude grondlaag. Niet aan te raden.

Correcties voorkomen

De truc is dus om te voorkomen dat je moet corrigeren door voorzichtig op te bouwen. Heel lichte lijnen eerst tot alles op de goede plaats staat. Die heel lichte lijnen kun je met een zachte gum makkelijk corrigeren.

Daarna bouw je het donker op door laag over laag te arceren. Met zacht grafiet kun je donkerder tekenen als je harder duwt; Met zilverstift beschadig je op die manier alleen je grondlaag.

Nog een truc daarbij is het donkerste gedeelte van je afbeelding eerst te tekenen. Op die manier ken je je uitersten, het lichtst en het donkerst, waartussen je de rest van de lichtschakeringen gaat verdelen. Omdat het donkerste van zilverstift lichter is dan je waarschijnlijk gewend bent, kun je je als beginner makkelijk vergissen waardoor het donkerste gedeelte niet haalt. En dan ga je te ver met arceerlagen en druk uitoefenen en beschadig je de grondlaag.

Gummen voor highlights en diepte

Zilverstift veegt uit. Dat geldt voor elk metaal in meer of mindere mate. De ergste die ik ken, is bismut, en daarna aluminium. Voorkom zo veel mogelijk dat je het met je hand uitveegt (ook om onregelmatige oxidatievlekken te voorkomen!).

Hoe voorzichtig je ook bent, er is altijd ruimte voor verbetering. Juist omdat zilverstift zo’n laag contrast geeft, is het belangrijk dat je die ten volle benut. Donkerder gaan is zoals gezegd risicovol maar ook daar zijn manieren voor: als je bijvoorbeeld met zilver werkt, kun je aluminium gebruiken om net ff wat dieper te gaan.

Idealiter gum je helemaal niets in een zilverstifttekening. Maar we zijn allemaal mensen. Ook om vlakken op te lichten door middel van gummen werkt niet; Je arceerwerk smeert uit. Hightlights, lichte stipjes, en gedeeltes die je het lichtste niveau wilt geven, kun je daarentegen prima gummen.

Het liefste onderstaande gumpotlood. Vaak wordt alleen de zachtere variant verkocht, met zo’n slap puntje, even opletten dus. Let op dat je je ondergrond niet te glad en glanzend gumt! Dan pakt de zilverstift niet meer.

Faber-Castell Perfection 7058B is mijn favoriete, snoeiharde gumpotlood, ontworpen om inkt te gummen. Handig kwastje achterop zodat je je tekening niet met je hand uitveegt. En zoals altijd, als ik met een product blij ben, wordt het overal uit de winkels gehaald… Gelukkig zijn ze hier nog in bulk te koop.

PS: Waarom liggen er op de foto zoveel gebruikte gumpotloden? Nou, ik heb de lastige eigenschap dat ik na het corrigeren de gum weggooi, zodat ik meteen verder kan tekenen zonder mijn ogen van het papier te halen. Ik ben ze dus continu kwijt.

	GOUD Lichtgrijs Heel lichte gouden glans Oxideert niet
	ZILVER Middelgrijs Oxideert bruinig, warm
	ALUMINIUM Donkergrijs, blauwig Oxideert onzichtbaar
	KOPER Eerst koper, dan lichtgrijs Soms lichte koperen glans Oxideert, daardoor soms bruin of groenig

De kleur van goud

Kleur verschilt sowieso per metaal maar de verschillen zijn niet groot. Al het metalpoint geeft in principe grijs, zelfs goud (meer hierover in een ander artikel). Maar grijs is niet alleen grijs. Er worden verschillende hardheden grafiet gebruikt en een olieverf in grijstinten kan veel kleur hebben. Je kunt dus gebruikt maken van de verschillende tinten grijs die de verschillende metalen geven. Hier volgt een overzicht daarvan.

In de Renaissance werd goud vrijwel niet gebruikt, waarschijnlijk vanwege de hoge prijs. Tijdens de herontdekking van de techniek door Romantici werd het wel gebruikt, vanwege de kleur die lekker dromerig is.

Net als met sieraden geldt voor goudstift dat je een hoog gehalte wil. Ik gebruik graag de hoogste gradatie, 24 karaats omdat het lekker zacht is en dus makkelijker afgeeft. Nadeel van de zachtheid is dat een scherpe punt, als je die prefereert, vaak geslepen moet worden. En dat kost goud natuurlijk. Een dunnere draad gebruiken als scherpe punt schiet niet op omdat het daarvoor te zacht is en te makkelijk ombuigt.

Vantablack kopen

Zijspoor maar leuke anekdote: Vantablack is nog schaarser dan goud. De kunstenaar Anish Kapoor heeft de exclusieve rechten gekocht. Niemand anders mag het gebruiken. Als je toch extreem zwart pigment zoekt, is er gelukkig een alternatief. Een groep kunstenaars heeft Black 2.0 ontwikkeld en verkoopt dit via hun website. Aan iedereen behalve Anish Kapoor.

De kleur van zilver

Zilver geeft grijs. Niet zilver, verwacht geen glitterend kinderviltstiftgebeuren, het lijkt meer op potlood maar dan warmer. En de tekening met zilverstift komt heel anders over dan een met potlood doordat de gebruikte techniek anders is. Het grijs van de zilverstift verkleurt, schrik niet. Zilver is dan wel een edelmetaal, het oxideert toch.

Nu denken veel mensen dat zilver zwart verkleurt omdat de inhoud van je oma’s bestekla dat ook doet. Dat is niet zo bij tekeningen. Die zwarte verkleuring is het gevolg van de zuren in onze huid en afwasmiddel. Het metaal zilver oxideert echter bruinig, niet helemaal zo knaloranje als ijzer. Het geeft je tekening een levende warmte die potlood mist.

De kleur van aluminium en koper

Aluminium geeft een blauwig grijs, iets donkerder dan zilver, een stuk donkerder dan koper en goud. Het is ook zachter dan de andere metalen. Misschien net zo zacht als goud maar het geeft veel makkelijker veel meer deeltjes en dus een zichtbaarder spoor, hoger contrast. Oxidatie verandert de kleur van aluminium niet.

Koper geeft ook grijs, zoals alle metalen. Maar net als goud kun je soms een gloed ontwaren, zij het wat roder. En de oxidatie is net als bij zilver wel zichtbaar. Dat kan, afhankelijk van de omstandigheden, veriëren van bruin tot groen. Maar groen komt helaas niet zo vaak voor, tenzij je er chemicaliën erbij pakt.

Oxidatie

Vocht is dus van invloed op de kleur van je zilverstifttekening. Heel vochtig weer, of heel warm weer in combinatie met zweethanden, kunnen onregelmatige verkleuringen geven. Dat is vervelend maar kan voorkomen worden door het – indien nodig ook tijdens het tekenen meermaals – te fixeren (en iets tussen je zweethanden en je tekening te leggen).

Goud oxideert niet en is dus het meest stabiele metaal om mee te tekenen. Ik vind het lichte grijs van goud een beetje kil maar dat komt wellicht meer door het lage contrast dan door de kleur. Er zit tenslotte wel een lichte gouden gloed in.

Aluminium oxideert officieel wel maar daar merk je niks van. Dit metaal maakt namelijk een dun, doorzichtig laagje roest aan dat vervolgens het metaal perfect afsluit zodat het niet verder roest. Gevolg is dus geen verschil in kleur.

Er zijn niet veel metalpoint kunstenaars die binnen één tekening gebruik maken van de verscheidenheid aan kleur die verschillende metalen geven. Ik ben er zelf een van en natuurlijk de hierboven genoemde Susan Schwalb. Toch is zilver lang niet het enige metaal waarmee getekend werd en wordt. Het is wel de meest voorkomende, vandaar dat wij in het Nederlands alleen maar de term zilverstift kennen. Ik hoop dat ik je heb kunnen laten zien dat er meer mogelijk is. Het gevoel van een tekening in goud, zilver of aluminium varieert flink.

Waarom niet potlood?

Lood werd vroeger ook vaak gebruikt. Lood is een zacht metaal waar je dus goed mee kunt tekenen – ware het niet dat het nogal ongezond is. Wellicht danken we er nog steeds het woord ‘potlood’ aan (hoewel vroeger ook gedacht werd dat grafiet een soort lood was). Toen grafiet werd ontdekt in de zestiende eeuw, direct na de Renaissance, werd het lood vervangen met dit goedkopere materiaal dat lekker makkelijk in gebruik is. Uiteindelijk zou dit ook de zilverstift vervangen.

Zilverstift werd in de Renaissance niet als eindproduct gebruikt. Het was vooral een heel praktisch schetsmedium. Je kon er de ondertekening van schilderijen mee maken.

Ook werd zilverstift graag op reis gebruikt. Kunstenaars hadden een schetsboek met geprepareerd papier. Zilverstift kan overal en altijd gebruikt worden, geeft verder geen gedoe of rommel. En je kunt het bij licht gebruik ook weer uitvegen of het papier opnieuw prepareren.

Wij bewonderen nu schetsen van Leonardo da Vinci en Jan van Eyck in musea, ook die met zilverstift gemaakt zijn. Maar die schetsen waren nooit bedoeld als eindproduct.

Zilverstift werd vervangen door grafiet omdat het doel van zilverstift niet een tekening in mooi zilver was maar een vlugge schets. Grafiet was in aanschaf veel goedkoper, zelfs als je meerekende dat het sneller slijt. En je hoeft bij grafiet geen speciale grondering te maken: je kunt overal op tekenen!

Pas toen Romantici met een belangrijke rol voor de Prerafaëlieten de zilverstift herontdekten, werd de zilverstifttekening een eindproduct. Daarom won goudstift toen pas aan populariteit: omdat bij een eindproduct het wel belangrijk is welke tint het heeft.

Terug naar onze tijd

Praktischer is het om te beginnen met de meest voor de hand liggende, makkelijk verkrijgbare metalen: goud, zilver, aluminium en koper. Een ijzeren spijker zou kunnen maar is te hard en roest te veel.

Zilver is het meest gebruikte metaal als het gaat om tekenen met metaal. In het Nederlands hebben we zelfs alleen het woord ‘zilverstift’ voor deze techniek: het overkoepelende Engelse ‘metalpoint’ kennen we niet.

In feite kun je met elk metaal tekenen. Elk metaal heeft specifieke eigenschappen. Variaties ontstaan door verschillen in kleur, oxidatie en hardheid. Oxidatie heeft ook invloed in kleur en tegelijk ook op de manier waarop je het gebruikt. Hardheid heeft invloed op de mogelijke hoeveelheid contrast en het gemak waarmee je het gebruikt.

Edelmetaal of schroot?

Je hoeft je dus zeker niet te beperken tot de zilverstift van een bekend merk die je bij de kunstenaarsbenodigdhedenwinkel kunt kopen. Sterker nog, ik raad deze zelfs af.

Goud en zilver is natuurlijk prijzig in aanschaf maar je doet er lang mee. Uiteindelijk ben je echt niet meer geld kwijt dan als je met olieverf schildert of goede kleurpotloden tekent. Aluminiumdraad is erg goedkoop.

Koperdraad kun je letterlijk op straat vinden. Je hebt namelijk maar een kort stukje nodig, een paar centimeter is zat als je die in een houder stopt. Ik adviseer niet die dunne draadjes maar die van een of twee millimeter doorsnee.

Bij edelmetalen kan ik een hoge puurheid aanraden. Ik prefereer het hoogste, 24 karaats goud en 999/1000 zilver. Die geven een mooie kleur. En je kunt er makkelijker mee werken omdat ze zo zacht zijn. Dat is fijn voor mijn werk omdat ik graag groot werk en met vlakken in plaats van lijnen. Ook beschadig je de grondering en je papier minder snel met zacht metaal.

Als je heel precies wil werken, kan een hoog gehalte en daarmee een snel slijtende punt een nadeel zijn. Kost uiteindelijk natuurlijk ook ietsje meer als je stift sneller slijt. Op zich hebben we het dan maar over enkele euro’s per jaar.

Je tekening veegt ook sneller uit bij sommige zachte metalen. Als je uitvegen als techniek wil gebruiken, is het niet aan te raden om dit met je vingers te doen vanwege onverwachte, vlekkerige oxidatie.

Gummen kun je alle metalen sowieso slecht maar je kunt met een harde gum wel wat bereiken. Het lastige is dan weer dat je grondering te glad wordt. Dat verschil blijf je zien.

Je kunt ook verschillende metalen in één tekening gebruiken. En sommige kleuren komen beter uit op bijvoorbeeld een zwarte grondering. Voor traditionele tekeningen gebruik je draad maar als je groter of abstracter gaat werken, kun je ook schuurwol gebruiken of munten of platen. Zoals met alle kunst geldt uiteindelijk: experimenteer vooral en vind je eigen weg!