Rembrandt Harmensz van Rijn (1606-1669) portretteerde regelmatig zijn jonge vrouw Saskia van Uylenburgh. Enkele van zijn studies tonen haar op haar ziekbed; in 1642 stierf Saskia na een langdurige ziekte op slechts 30-jarige leeftijd.

Een van Rembrandts meest persoonlijke werken is de zilverstifttekening die ter herinnering aan hun verloving werd gemaakt. In die tijd werd dit echt als een high-society huwelijk gezien. Beide ouderparen waren welgesteld: de Rembrandts waren een succesvolle molenaarsfamilie en Saskia’s vader de burgemeester van Leeuwarden.

Saskia steunt haar met een breedgerande hoed bedekte hoofd op haar linkerarm, in haar rechterhand houdt ze een bloem, misschien een roos. Het verwijst naar liefde en huwelijk, maar ook naar vergankelijkheid. Het woord ‘getraut’ verwijst naar de huwelijksbelofte; de bruiloft vond pas plaats op 22 juni 1634.

Waarom heeft Rembrandt zijn verloofde specifiek met een zilverstifttekening vastgelegd? Ook in zijn tijd gold de zilverstift toch meestal als schetsmedium. Maar een olieverfschilderij zoals deze schets is niet bekend. Wel heeft hij dat zelfde jaar Saskia met breedgerande hoed geschilderd, zij het vanuit een ander perspectief. Misschien, en dit is wilde speculatie van mijn kant als medekunstenaar, was de zilverstiftschets als verlovingscadeau een belofte voor een olieverfschilderij, net zoals het een belofte om te trouwen was. Schetsen veranderen, daar zijn het schetsen voor. Maar Rembrandt heeft beide beloft ingelost.

Vermeldingswaardig is dat Rembrandt weinig ondertekeningen maakte, noch in houtskool noch in zilverstift. Dat had te maken met zijn stijl: Zijn losse toets stelde hem in staat het schilderij meteen in verf op te zetten.

De jonge Rembrandt was in 1633, het jaar van de zilverstifttekening en van het schilderij, nog geen zelfstandig schilder. Hij was in de leer van Pieter Lastman en werkte vanuit de kunsthandel van Saskia’s oom Hendrick Uylenburgh waar hij zich ingekocht had. Daar maakte hij die paar jaar vooral portretten in opdracht van rijke Amsterdammers. Het portretteren zat hem in die tijd dus in de vingers.

In Rembrandt, de verwarde bruidegom (Oud Holland 115) schrijft Irene Groeneweg dat Rembrandt en Saskia ten tijde van de zilverstifttekening onderweg waren in Friesland. Dat zou het gebruik van de zilverstift verklaren. Het blad meet slechts 18,5 x 10,6 cm. Rembrandt had onderweg niet de beschikking over zijn hele atelier met materialen. En er zijn meer zilverstift-reisschetsboekjes bekend. Er wordt zelfs gesuggereerd dat Saskia’s zonnige zomerhoed naar de zomerse reis hint maar diezelfde hoed schittert op meerdere schilderijen van Rembrandt.

Rembrandt schonk de tekening, dat waarschijnlijk was ingelijst, aan zijn bruid als bevestiging van zijn huwelijksbelofte. Hoewel dit soort zilverstifttekeningetjes over het algemeen als schets gezien worden, in aanloop naar een eindproduct in olieverf, heeft de kunstenaar deze zelf gepresenteerd als eindproduct. Dat is een leuk detail voor ons zilverstiftliefhebbers – en een paar eeuwen voordat de prerafaëlieten hiermee begonnen.

De tentoonstelling “Silver” is georganiseerd door DFN Projects bij New York Artists Equity. Sinds 1947 bevordert de NY Artists Equity Association opkomende kunstenaars, vooral uit ondervertegenwoordigde groepen. De Equity Gallery in NYC biedt tentoonstellingen en fungeert als een hub voor workshops en programma’s waar belangrijke kunstonderwerpen worden verkend en professionals samenkomen.

Uit het expositiestatement: “In onze hedendaagse kunstwereld, die overspoeld wordt door wegwerpplaatjes die razendsnel geproduceerd en geconsumeerd worden, heeft de valuta van onmiddellijke resultaten en brutale gebaren geen enkele nieuwe allure of echte waarde meer. Discrete werken, geduldig vervaardigd, lijken nu het meer radicale idee, net als de praktijk van het tekenen.”

Een zilverstiftexpositie van een hedendaagse kunstenaar is al schaars genoeg. De beroemdste overzichtstentoonstelling van zilverstiftkunst “The Fine Line: Drawing with Silver in America”, werd in 1985 door Bruce Weber in the Norton Gallery and School of Art georganiseerd. Hierbij is een catalogus uitgegeven!

Garvey|Simon, ook in New York, verzorgde in 2015 “METALPOINT NOW!” met Robyn Ellenbogen, Jonathan Hammer, Marietta Hoferer, Michael Kukla, Cynthia Lin, Tom Mazzullo, Michael Nichols, Susan Schwalb, Scherer en Ouporov. Gregg and Marquis Galleries verzorgden in 2014 “The Silverpoint Exhibition” in de National Arts Club, wederom in New York.

Ook deze verzameling van professionele zilverstiftkunstenaars uit de hele Verenigde Staten was weer een mijlpaal voor dit medium. Ik hoop dat er nog meer volgen – en Nederland mag hierin niet achterblijven.

Het discussiepanel werd geleid door Michael Gormley van New York Artists Equity en Lisa Lebofsky van DFN Projects. De panelleden bestaan uit zilverstiftkunstenaars Noah Buchanan, Sherry Camhy, Lori Field, Margaret Krug, Phil Padwe, Darryl Babatunde Smith en Tamia Alston Ward.

Nederland

• Welke galerie durft?

Verenigd Koninkrijk

• Anima Mundi Gallery, St Ives – Van 22/12/23 – 9/2/24 is er een groepstentoonstelling te zien met o.a. het werk van zilverstiftkunstenaar Roy Eastland, die er in 2023 ook een solo had.
• Bluerider Art, London – Carol Prusa, 2023
• Patrick Heide Contemporary Art, London – Susan Schwalb, 2023
• Union Gallery, London – Daniel Blumberg, 2023

Europa overig

• Athens Art Gallery, Griekenland – Darryl Keith Babatunde Smith, 2023
• MA Artecontemporaneo Gallery, Spanje – Jeannine Cook, 2021

Verenigde Staten

• Jim Kempner Fine Art, NY – Susan Schwalb, 2023
• Welancora Gallery, NY – Tamia Alston-Ward, 2023
• Heather Gaudio Fine Art, NY – Susan Schwalb, 2022
• Garvey|Simon, NY – Margot Elizabeth Glass, 2022
• NY Equity – Groepsexpo “Silver”, 2022. Zilverstiftkunstenaars: Steven Assael, Noah Buchanan, Sherry Camhy, Jeannine Cook, Diana Corvelle, Lori Field, Margot Glass, Josh Henderson, Margaret Krug, Helena La Rota López, Tom Mazzullo, Phil Padwe, Lauren Amalia Redding, Ephraim Rubenstein, Koo Schadler, Jos. A Smith, Darryl Babatunde Smith, Costa Vavagiakis, Jenny Walton, Tamia Alston Ward, Lea Wight, Dan Witz, and Zane York.
• DFN Gallery, NY – Jeannine Cook, 2022
• Sager Reeves Gallery, Columbia, Missouri – Michael Nichols, 2019

Beurzen binnen- en buitenland

• Art On Paper New York 2023 – kunstenaar Susan Schwalb, stand Patrick Heide Contemporary Art
• Art Allies overzichtsexpo collectief 2023 – kunstenaar Ben van der Wel
• KunstRAI 2022 – kunstenaar Ben van der Wel, stand Popinnart
• Art The Hague 2021 – kunstenaar Ben van der Wel, stand Popinnart

Oude zilverstiftmeesters

Handel in zilverstifttekeningen van overleden kunstenaars is een ander vak. Dan kom je toch eerder bij de Spiegelstraat in Amsterdam of de TEFAF in Maastricht uit. Daarnaast zijn deze oude zilverstiftmeesters natuurlijk ook hier en daar te zien in musea, zoals het Rijksmuseum. Maar dat is allemaal voor een andere keer.

Naast zijn schilderkunst is er welgeteld één tekening bewaard gebleven waarvan zonder twijfel vastgesteld is dat die door Jan van Eyck gemaakt is. Die tekening is, net als bij veel vijftiende-eeuwse collega’s, gemaakt met zilverstift en bijzonder fragiel.

De tekening, Portret van een oude man, kan gezien worden als voorbereidende schets voor het geschilderde portret van (waarschijnlijk) Niccolò Albergati. Zilverstift werd vaak gebruikt voor voorbereidende schetsen. Links van zijn gezicht heeft Van Eyck precieze kleurinformatie genoteerd voor het latere schilderij.

Van Eyck heeft de tekening zo ver uitgewerkt dat het bijna oneerbiedig is om dat af te doen als slechts een schets. Net als bij zijn olieverfkunst, bewerkte van Eyck in deze zilverstifttekening ook elke kleine detail met grote precisie en realisme. Zilverstift liet kunstenaars details met een ongeëvenaarde precisie uitwerken, in contrast met krijt en houtskool.

Van Eyck was in staat om de gelaatstrekken van zijn onderwerpen heel nauwkeurig vast te leggen. Hij besteedde bijzondere aandacht aan de genuanceerde schaduwen en belichting, waarbij hij vertrouwde op de eigenschap van zilverstift om subtiele gradaties van toon en vorm te creëren.

In onze tijd is Roy Eastland een mooi voorbeeld van een zilverstiftkunstenaar die met zijn fijne portretten de erfenis van Van Eyck voortzet, vertaald naar het hedendaagse.

Natuurlijk is het nog steeds mogelijk om als een Renaissancekunstenaar onderweg te schetsen op geprepareerde huiden en de ondertekening van je eitemperaschilderij met zilverstift te maken. Het kan, als historisch onderzoek, of als statement. Maar het hoeft niet meer.

Hieronder zal ik een kleine keuze aan zilverstiftkunstenaars uitlichten om te laten zien wat er zoal mogelijk is met zilverstift in hedendaagse kunst: portretten, abstract, botanisch. Dit zijn uiteraard niet de enige, hoewel we in Nederland dungezaaid zijn. De meeste heb ik gevonden in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten.

Sarah Gillespie

Sarah Gillespie (UK) weet de natuur virtuoos te vatten in wonderschone beelden, vol detail, lichteffecten en tegenlicht. Haar houtskooltekeningen bijzonder gedetailleerd en natuurgetrouw. In mezzotint weet ze een ruwere duisternis aan te spreken, als nachtfotografie.

In zilverstift komen deze beelden minstens net zo gedetailleerd realistisch en tegelijk dromerig over. Maar daaroverheen lijkt een extra stap te liggen, een extra medium, als heel vroege daguerrotypes: realistisch, alsof het echt is en iemand erbij was, maar alsof je er zelf niet bij was. Ik vind die extra afstand geweldig, kan er uren naar kijken.

Check vooral ook haar kunstblog.

Susan Schwalb

Schwalb (NY) zoekt de grenzen op van het medium, experimenteert met allerlei soorten metaal in verschillende verschijningsvormen: behalve zilverstift bijvoorbeeld ook staalwol (koperwol, aluminiumwol) en vlakke metalen plaatjes.

Dankzij verschillende kleuren grond zijn de kleurverschillen tussen de diverse metalen goed zichtbaar in haar werk.

Vergeleken met de geweldige ervaring die Susan Schwalb heeft op het gebied van metalpoint ben ik nog een broekie. Zij heeft letterlijk het boek over zilverstift geschreven, samen met Tom Mazzullo. Je koopt het boek hier.

Robyn Ellenbogen

Ook in het werk van Robyn Ellenbogen is goed de kleur van de metalen te zien. Het lijkt allemaal abstract maar er heeft vaak wel degelijk een figuratieve – microscopische – oorsprong.

D. Lammie-Hanson

Op de donkerblauwe achtergrond komt het goud goed over in dit werk van de D. Lammie-Hanson (NY). Zorg ervoor dat je net als zij 24 karaats goud gebruikt want dat is zo zacht als mogelijk. Een harde ondergrond zoals hout helpt er ook voor zorgen dat het metaal goed afgeeft.

D. Lammie-Hanson gebruikt vele soorten metaal en verschillende ondergronden, in verschillende kleuren. Ze combineert metalpoint zelfs met acrylverf op canvas. Als autodidact uit het New Yorkse Harlem vindt ze haar onderwerpen specifiek in krachtige voorbeelden uit de BIPOC gemeenschap (Black, Indigenous, and People Of Color). Een prettige afwisseling binnen de verder tamelijk witte klassiek opgeleide metalpointwereld.

Angelina Cheong

Als lid van de Botanical Art Society (Singapore) focust Angelina Cheong op het tekenen van bloemen in inkt, aquarel en zilverstift. Dit ligt in de lijn van de Prerafaellieten die het belang van de natuur in de kunst benadrukken én de Renaissance zilverstift uit de vergetelheid haalden.

Angelina Cheong maakt ook haar eigen metalpointhouders. Ik kan dat best aanraden om twee redenen: zeker in Nederland zijn er weinig geschikte houders te koop, en de meeste houders zijn meestal (tenminste gedeeltelijk) van metaal, wat sporen op je tekening kan achterlaten.

Horst Kuschel

In Stuttgart vinden we Horst Kuschel. Hij gebruikt behalve zilverstift ook grafiet voor zijn kleine, fijne, nauwgezette tekeningen van fossielen. Op zijn instagram herken je zo welke tekening met welk materiaal gemaakt is: het grafiet blauwig-koud, het zilver warm geoxideerd.

Ben van der Wel

Laat ik zo onbescheiden zijn mijn eigen werk hier toe te voegen. Ik teken het meeste met zilverstift maar daar komen vaak andere metalen bij kijken. Soms experimenteer ik met gekleurde grond. Ook combineer ik de grijstinten graag met fel kleurpotlood. Opvallend genoeg kan het gedempte contrast van zilverstift hier prima tegen op.

Mijn zilverstifttekeningen zijn handmatige uitwerkingen van fotocollages die ik zowel fysiek bewerk (uitprinten en weer inscannen) als softwarematig. Hierdoor las ik de naden weer dicht en maak een geheel van losse onderdelen, zoals het heden een opstapeling van verleden is, een cultuur een vloeiend, niet scherp begrensd geheel en een persoon een veranderlijke aaneenschakeling van ervaringen.

Meer zilverstifttekenaars

Behalve bovenstaande kunstenaars die mij zo genereus toestemming gaven om hun werk hier te laten zien, wil ik ook nog een paar bij naam noemen van topkunstenaars die zilverstift gebruiken of in ieder geval ooit eens zilverstift hebben gebruikt.

Europa

• Daniel Blumberg (UK) – jarenlange ervaring als zilverstifttekenaar en als muzikant.
• Roy Eastland (UK) – gevonden portretten
• Horst Kuschel (DE) – zorgvuldig vastgelegde fossielen
• Jan de Zutter (BE)
• Ben van der Wel (NL)
• Josefien Alkema (NL)
• Paul Christiaan Bos (NL)
• Trudy Huisman (NL)

Verenigde Staten

• Angelina Cheong (Singapore) – botanisch
• Carol Prusa (VS) – geometrische patronen op van binnen verlichte plexiglas bollen
• D. Lammie-Hanson (VS) – mensen
• Darryl Keith Babatunde Smith (VS) – van klassieke mythen naar onze tijd
• Jeannine Cook (Spanje/VS) – botanisch/abstract
• Jenny Walton (VS) – wolken
• Joshua Henderson (VS) – klassiek geschoold, deelt veel kennis over zilverstift
• Lauren Redding (VS) – ruimtevaart verwoven met Renaissance meesterwerken
• Lori Field (VS) – Alice in Wonderland en de gebroeders Grimm
• Margot Glass (VS) – botanisch
• Michael Nichols (VS) – heerlijk vage portretten
• Noah Buchanan (VS) – klassiek geschoold, geeft workshops op technisch hoog niveau
• Phil Eliot Padwe (VS)
• Rachel Rosheger (VS)
• Robyn Ellenbogen (VS) – micro en macro wereld, vormen
• Steven Assael (VS) – klassiek geschoold
• Susan Schwalb (VS) – abstract, schreef met Tom Mazzullo Het boek over zilverstift
• Tamia Alston-Ward (VS) – van de menselijke vorm tot abstractie
• Tom Mazzullo (VS) – geometrisch en vogels, schreef met Susan Schwalb Het boek over zilverstift

Ben of ken jij een zilverstiftkunstenaar? Insta @zilverstift. Hoe meer zilverstift, hoe meer vreugd.