Van nature is zilver een helder, bijna wit metaal. Echter, wanneer het wordt blootgesteld aan de lucht, begint een reactieproces dat zilver laat reageren met zwavel in de lucht om zilversulfide te vormen. Deze chemische verandering, bekend als tarnishing of in het Nederlands ‘aanslag’, is een vorm van oxidatie. Als het proces lang genoeg duurt, is de bijna zwarte kleur van zilversulfide te zien.

Het heeft een aanzienlijke invloed op de kleur van metalpointtekeningen, omdat het de kenmerkende zilveren lijnen ook doet verkleuren. Omdat je er sneller bij bent, is het niet zwart maar sepia, bruin of oranje in plaats van het zwart dat je gewend bent van je zilveren bestek.

Hoewel dit misschien negatief klinkt, tast de oxidatie het zilver verder niet aan. Ze blijft bij een aanslag maar vreet niet verder zoals roest bij ijzer. Bovendien wordt de kleurverandering door veel kunstenaars gewaardeerd. De subtiele, bruinachtige tint voegt een zekere warmte en diepte toe aan de tekeningen. Als je eenmaal zilverstift hebt gebruikt, zal je opvallen hoe koud en éénkleurig grafiet is.

Oxidatie kan ook nadelen hebben. Te snelle oxidatie bij bijvoorbeeld vochtig weer of zweethanden kan resulteren in vlekkerige tekeningen met ongelijke tinten. Kunstenaars moeten daarom rekening houden met de mate en snelheid van oxidatie bij het maken van hun kunstwerken.

De behoefte om de oxidatie te controleren, heeft geleid tot het gebruik van andere soorten metaal. Goud en platina, bijvoorbeeld, oxideren niet en behouden hun oorspronkelijke kleur. Ze worden dus vaak gebruikt voor tekeningen die heldere, onveranderde lijnen vereisen. Tegelijkertijd brengen ze hun eigen unieke esthetiek met zich mee. Naar mijn bescheiden mening is het onveranderlijke lichtgrijs dat goud op witte ondergrond achterlaat, nogal koud. Je kunt ook met meerdere metalen in één tekening werken en gebruik maken van hun verschillende kleuren na oxidatie.

De oxidatie van zilver in je tekening is eenvoudig een halt toe te roepen, precies op het moment dat je het mooi vindt, door de tekening te fixeren. Hier kun je een eenvoudige fixeerspuitbus van de tekenwinkel voor gebruiken. Als je langer tekent, aan een grotere, complexere tekening, kun je ook heel goed de tekening tussentijds fixeren en daarna verder tekenen. Let wel dat fixeer wel de ruwheid van de grondlaag dichtlakt, waardoor je metaal steeds minder goed afgeeft.

Oxidatie is dus een aanzienlijk fenomeen in de wereld van metalpointtekeningen, met zowel uitdagingen als mogelijkheden. De werking van tijd speelt erdoor een belangrijke rol in het uiteindelijke uiterlijk en de sfeer van je werk.

Hoewel het een technische kwestie lijkt, gaat het effect van oxidatie op metalpoint tekeningen veel verder dan dat. Het is een verandering die de aantrekkingskracht van een kunstwerk diepgaand kan beïnvloeden. Bijgevolg belichaamt het de interactie tussen kunst en natuurwetenschappen die het hart van kunstgeschiedenis raken.

– Edelmetalen zijn meestal niet fairtrade.

– De ene grafietmijn is de andere niet.

– Mijnen zijn überhaupt niet duurzaam.

– Steeds meer FSC hout in potloden en minder lak erop.

– Denk ook eens aan FSC papier en oplosmiddelvrije lijm.

Grafiet

In de zestiende eeuw werd voor het eerst grafiet gevonden in Engeland. Ze dachten dat het een soort lood was en merkten snel dat het heel praktisch was om mee te schrijven en tekenen. Het was ook meteen lekker veel dus betaalbaar.

Deze grafietafzetting bleek een grote, pure klomp grafiet te zijn waar makkelijk stiften uit gezaagd konden worden. Die stiften kregen eerst een bescherming van touw of wol, later werd dat de bekende houten omkapseling.

Het potlood veroverde Europa maar de mijn bleek de enige in haar soort te zijn. Er is genoeg grafiet in de wereld maar niet in grote, pure brokken. In Duitsland werd een manier ontdekt om gruisgrafiet te mengen met klei en in staafjes te persen. Dat had voordelen: einde aan het Engelse monopolie, goedkoper, minder afval en, heel fijn voor kunstenaars, het werd mogelijk om verschillende gradaties in hardheid te maken.

Grafietmijnen nu

Er zijn twee kleine grafietmijnen actief in Europa maar het meeste komt uit China en Brazilië. En de vraag is enorm gestegen. Waar grafiet vroeger naast kunstenaarsbenodigdheden ook belangrijk was om kanonslopen te smeren, is het nu hard nodig voor accu‘s in electronica zoals auto’s en zonnecollectoren.

Zelfs als het grafiet in jouw potlood niet direct uit China komt, maakt jouw potlood het nodig dat het grafiet in jouw accu wel uit China moet komen. En China neemt het niet zo nauw met het milieu of met klachten van omwonenden.

Potloden

Een potlood gaat veel, veel minder lang mee dan een zilverstift. Bovendien gooi je ook telkens de houten houder weg. Bovengenoemde Faber Castell haalt weliswaar de grafiet gedeeltelijk uit China maar is verder net als Caran d’Ache ook druk doende met duurzaamheid.

Het hout voor die houder komt steeds vaker van duurzaam hout en ook beginnen potloodmerken voorzichtiger te zijn met het soort lak dat ze ervoor gebruiken.

Het milieuvoordeel van potloden die gemaakt zijn van gruisgrafiet gemengd met klei is dat je minder schaarse, hele brokken grafiet nodig hebt, en minder grafiet überhaupt. Kleiwinning kan bovendien wel duurzaam.

Zilverstiften en zilvermijnen

Zilverstift gebruik je met een herbruikbare houder, helemaal zonder hout dus. En metalpoint, zoals zilverstift, maakt gebruik van gedolven metaal. Zo’n stiftje gaat lang mee, veel langer dan potloden. Maar zeker bij edelmetalen kan er bloed aan kleven.

Sinds 2010 probeerde Fairtrade Nederland de sector te overtuigen hun edelmetalen in te kopen bij fairtrade mijnen. In 2020 zijn ze hiermee gestopt omdat de sector het vertikte. Ook zilver komt uit de grond en die mijnen laten enorme sporen achter in de omgeving.

Mijnen buiten Europa hebben vaak veel slechtere arbeidsomstandigheden en ook op het milieu wordt dan minder gelet. Er zijn wel mijnen in Europa, o.a. in Duitsland. Vaak is moeilijk te zien waar een handelaar het zilver vandaan haalt. De Zilverwinkel koopt het in Europa, Esquell in China en biedt het veel goedkoper aan. Conclusies mag je hier zelf uit trekken.

Je kunt erover nadenken om edelmetalen uit het buitenland te halen. In GB en Zwitserland is bijvoorbeeld wel Fairtrade goud te koop.

Zilverstift noch grafiet is duurzaam

De conclusie is dus dat allebei niet duurzaam zijn. Een duidelijke winnaar is er niet. De edelmetalensector mag best wat vaker horen dat ze zich mogen rotschamen. Wat kunnen wij hieraan doen? Vrij weinig. Een boze mail sturen.

Als je geïnteresseerd bent in duurzaamheid en toch één van deze materialen wilt gebruiken, zou je kunnen compenseren. Koop tenminste potloden met FSC hout, zo min mogelijk lak en als het even kan een mijn met wat meer aandacht voor milieu en mens dan die in China. Voor beiden technieken zou je FSC papier kunnen kopen. Helaas is lang niet altijd het beste papier te vinden met zo’n keurmerk. De edelmetalensector mag best wat vaker horen dat ze zich mogen rotschamen. Wat kunnen wij hieraan doen? Vrij weinig. Een boze mail sturen.

Door een duurzamer type potlood te kiezen, kun je de fabrikanten een tikkie in de goeie richting geven. Het gaat om kleine hoeveelheden maar dat geldt voor de grondstoffen van je smartphone ook. Het wordt wereldwijd gebruikt dus de industrie tot verbetering overhalen, kan zeker verschil maken.

In mijn privéleven kies ik zoveel mogelijk de meest duurzame variant met aandacht voor de werkomstandigheden. Maar als ik eerlijk ben, wint bij kunst de keuze die het beste is voor het werk. Gelukkig ben ik tekenaar en steek ik niet symbolisch een enorme olievlek op het IJsselmeer in de fik. Maar toch. Food for thought.

	GOUD Lichtgrijs Heel lichte gouden glans Oxideert niet
	ZILVER Middelgrijs Oxideert bruinig, warm
	ALUMINIUM Donkergrijs, blauwig Oxideert onzichtbaar
	KOPER Eerst koper, dan lichtgrijs Soms lichte koperen glans Oxideert, daardoor soms bruin of groenig

De kleur van goud

Kleur verschilt sowieso per metaal maar de verschillen zijn niet groot. Al het metalpoint geeft in principe grijs, zelfs goud (meer hierover in een ander artikel). Maar grijs is niet alleen grijs. Er worden verschillende hardheden grafiet gebruikt en een olieverf in grijstinten kan veel kleur hebben. Je kunt dus gebruikt maken van de verschillende tinten grijs die de verschillende metalen geven. Hier volgt een overzicht daarvan.

In de Renaissance werd goud vrijwel niet gebruikt, waarschijnlijk vanwege de hoge prijs. Tijdens de herontdekking van de techniek door Romantici werd het wel gebruikt, vanwege de kleur die lekker dromerig is.

Net als met sieraden geldt voor goudstift dat je een hoog gehalte wil. Ik gebruik graag de hoogste gradatie, 24 karaats omdat het lekker zacht is en dus makkelijker afgeeft. Nadeel van de zachtheid is dat een scherpe punt, als je die prefereert, vaak geslepen moet worden. En dat kost goud natuurlijk. Een dunnere draad gebruiken als scherpe punt schiet niet op omdat het daarvoor te zacht is en te makkelijk ombuigt.

Vantablack kopen

Zijspoor maar leuke anekdote: Vantablack is nog schaarser dan goud. De kunstenaar Anish Kapoor heeft de exclusieve rechten gekocht. Niemand anders mag het gebruiken. Als je toch extreem zwart pigment zoekt, is er gelukkig een alternatief. Een groep kunstenaars heeft Black 2.0 ontwikkeld en verkoopt dit via hun website. Aan iedereen behalve Anish Kapoor.

De kleur van zilver

Zilver geeft grijs. Niet zilver, verwacht geen glitterend kinderviltstiftgebeuren, het lijkt meer op potlood maar dan warmer. En de tekening met zilverstift komt heel anders over dan een met potlood doordat de gebruikte techniek anders is. Het grijs van de zilverstift verkleurt, schrik niet. Zilver is dan wel een edelmetaal, het oxideert toch.

Nu denken veel mensen dat zilver zwart verkleurt omdat de inhoud van je oma’s bestekla dat ook doet. Dat is niet zo bij tekeningen. Die zwarte verkleuring is het gevolg van de zuren in onze huid en afwasmiddel. Het metaal zilver oxideert echter bruinig, niet helemaal zo knaloranje als ijzer. Het geeft je tekening een levende warmte die potlood mist.

De kleur van aluminium en koper

Aluminium geeft een blauwig grijs, iets donkerder dan zilver, een stuk donkerder dan koper en goud. Het is ook zachter dan de andere metalen. Misschien net zo zacht als goud maar het geeft veel makkelijker veel meer deeltjes en dus een zichtbaarder spoor, hoger contrast. Oxidatie verandert de kleur van aluminium niet.

Koper geeft ook grijs, zoals alle metalen. Maar net als goud kun je soms een gloed ontwaren, zij het wat roder. En de oxidatie is net als bij zilver wel zichtbaar. Dat kan, afhankelijk van de omstandigheden, veriëren van bruin tot groen. Maar groen komt helaas niet zo vaak voor, tenzij je er chemicaliën erbij pakt.

Oxidatie

Vocht is dus van invloed op de kleur van je zilverstifttekening. Heel vochtig weer, of heel warm weer in combinatie met zweethanden, kunnen onregelmatige verkleuringen geven. Dat is vervelend maar kan voorkomen worden door het – indien nodig ook tijdens het tekenen meermaals – te fixeren (en iets tussen je zweethanden en je tekening te leggen).

Goud oxideert niet en is dus het meest stabiele metaal om mee te tekenen. Ik vind het lichte grijs van goud een beetje kil maar dat komt wellicht meer door het lage contrast dan door de kleur. Er zit tenslotte wel een lichte gouden gloed in.

Aluminium oxideert officieel wel maar daar merk je niks van. Dit metaal maakt namelijk een dun, doorzichtig laagje roest aan dat vervolgens het metaal perfect afsluit zodat het niet verder roest. Gevolg is dus geen verschil in kleur.

Er zijn niet veel metalpoint kunstenaars die binnen één tekening gebruik maken van de verscheidenheid aan kleur die verschillende metalen geven. Ik ben er zelf een van en natuurlijk de hierboven genoemde Susan Schwalb. Toch is zilver lang niet het enige metaal waarmee getekend werd en wordt. Het is wel de meest voorkomende, vandaar dat wij in het Nederlands alleen maar de term zilverstift kennen. Ik hoop dat ik je heb kunnen laten zien dat er meer mogelijk is. Het gevoel van een tekening in goud, zilver of aluminium varieert flink.

Waarom niet potlood?

Lood werd vroeger ook vaak gebruikt. Lood is een zacht metaal waar je dus goed mee kunt tekenen – ware het niet dat het nogal ongezond is. Wellicht danken we er nog steeds het woord ‘potlood’ aan (hoewel vroeger ook gedacht werd dat grafiet een soort lood was). Toen grafiet werd ontdekt in de zestiende eeuw, direct na de Renaissance, werd het lood vervangen met dit goedkopere materiaal dat lekker makkelijk in gebruik is. Uiteindelijk zou dit ook de zilverstift vervangen.

Zilverstift werd in de Renaissance niet als eindproduct gebruikt. Het was vooral een heel praktisch schetsmedium. Je kon er de ondertekening van schilderijen mee maken.

Ook werd zilverstift graag op reis gebruikt. Kunstenaars hadden een schetsboek met geprepareerd papier. Zilverstift kan overal en altijd gebruikt worden, geeft verder geen gedoe of rommel. En je kunt het bij licht gebruik ook weer uitvegen of het papier opnieuw prepareren.

Wij bewonderen nu schetsen van Leonardo da Vinci en Jan van Eyck in musea, ook die met zilverstift gemaakt zijn. Maar die schetsen waren nooit bedoeld als eindproduct.

Zilverstift werd vervangen door grafiet omdat het doel van zilverstift niet een tekening in mooi zilver was maar een vlugge schets. Grafiet was in aanschaf veel goedkoper, zelfs als je meerekende dat het sneller slijt. En je hoeft bij grafiet geen speciale grondering te maken: je kunt overal op tekenen!

Pas toen Romantici met een belangrijke rol voor de Prerafaëlieten de zilverstift herontdekten, werd de zilverstifttekening een eindproduct. Daarom won goudstift toen pas aan populariteit: omdat bij een eindproduct het wel belangrijk is welke tint het heeft.

Terug naar onze tijd

Praktischer is het om te beginnen met de meest voor de hand liggende, makkelijk verkrijgbare metalen: goud, zilver, aluminium en koper. Een ijzeren spijker zou kunnen maar is te hard en roest te veel.

Zilver is het meest gebruikte metaal als het gaat om tekenen met metaal. In het Nederlands hebben we zelfs alleen het woord ‘zilverstift’ voor deze techniek: het overkoepelende Engelse ‘metalpoint’ kennen we niet.

In feite kun je met elk metaal tekenen. Elk metaal heeft specifieke eigenschappen. Variaties ontstaan door verschillen in kleur, oxidatie en hardheid. Oxidatie heeft ook invloed in kleur en tegelijk ook op de manier waarop je het gebruikt. Hardheid heeft invloed op de mogelijke hoeveelheid contrast en het gemak waarmee je het gebruikt.

Edelmetaal of schroot?

Je hoeft je dus zeker niet te beperken tot de zilverstift van een bekend merk die je bij de kunstenaarsbenodigdhedenwinkel kunt kopen. Sterker nog, ik raad deze zelfs af.

Goud en zilver is natuurlijk prijzig in aanschaf maar je doet er lang mee. Uiteindelijk ben je echt niet meer geld kwijt dan als je met olieverf schildert of goede kleurpotloden tekent. Aluminiumdraad is erg goedkoop.

Koperdraad kun je letterlijk op straat vinden. Je hebt namelijk maar een kort stukje nodig, een paar centimeter is zat als je die in een houder stopt. Ik adviseer niet die dunne draadjes maar die van een of twee millimeter doorsnee.

Bij edelmetalen kan ik een hoge puurheid aanraden. Ik prefereer het hoogste, 24 karaats goud en 999/1000 zilver. Die geven een mooie kleur. En je kunt er makkelijker mee werken omdat ze zo zacht zijn. Dat is fijn voor mijn werk omdat ik graag groot werk en met vlakken in plaats van lijnen. Ook beschadig je de grondering en je papier minder snel met zacht metaal.

Als je heel precies wil werken, kan een hoog gehalte en daarmee een snel slijtende punt een nadeel zijn. Kost uiteindelijk natuurlijk ook ietsje meer als je stift sneller slijt. Op zich hebben we het dan maar over enkele euro’s per jaar.

Je tekening veegt ook sneller uit bij sommige zachte metalen. Als je uitvegen als techniek wil gebruiken, is het niet aan te raden om dit met je vingers te doen vanwege onverwachte, vlekkerige oxidatie.

Gummen kun je alle metalen sowieso slecht maar je kunt met een harde gum wel wat bereiken. Het lastige is dan weer dat je grondering te glad wordt. Dat verschil blijf je zien.

Je kunt ook verschillende metalen in één tekening gebruiken. En sommige kleuren komen beter uit op bijvoorbeeld een zwarte grondering. Voor traditionele tekeningen gebruik je draad maar als je groter of abstracter gaat werken, kun je ook schuurwol gebruiken of munten of platen. Zoals met alle kunst geldt uiteindelijk: experimenteer vooral en vind je eigen weg!

Ik kocht een staafje goud van het hoogste gehalte, 24 karaats. Tot mijn grote verbazing geeft het grijs. Het tekent zelfs moeilijker dan zilver omdat het een flinke tint lichter grijs geeft. En dat grijs oxideert niet, dus het blijft een eentonig, mistig grijs. Alleen als je heel goed kijkt en wat licht erover laat spiegelen, zou je er heel weinig geelgroen kunnen ontdekken.

Wat gebeurt hier? Als je met goud tekent, wordt de afdruk op papier niet goudkleurig maar grijs. De tint grijs is wat lichter dan met zilver en verkleurt niet, want oxideert niet. Hoewel het tegenstrijdig klinkt, kan deze paradox verklaard worden door enkele elementaire principes van de natuurkunde en scheikunde.

De eerste eigenschap van goud om op te merken is dat het niet goudkleurig glanst als het in kleine deeltjes wordt vermalen en over een oppervlak wordt verspreid. Dat is namelijk wat er bij het tekenen op papier gebeurt. Dit komt door de manier waarop het licht reageert op deze kleine gouddeeltjes.

Lichtweerkaatsing is een belangrijke factor in het waarnemen van kleur. Wanneer licht het piepkleine gouddeeltje raakt, neemt het een deel van de golflengten van het licht op en weerkaatst andere. Wit weerkaatst veel, zwart weinig nietwaar?

De golflengten die niet worden geabsorbeerd door het goud en naar onze ogen worden weerkaatst, bepalen de kleur zoals we die waarnemen. Bij een groot stuk goud worden de golflengten van licht die een goudkleur produceren het minst geabsorbeerd en het meest efficiënt gereflecteerd, waardoor goud zijn kenmerkende kleur krijgt.

Nanodeeltjes goud hebben verschillende kleuren in verschillende afmetingen. Je kunt de varianten zelfs kopen via deze link. Of je dit kunt gebruiken voor kunst, weet ik nog niet.

Als goud tot heel fijne deeltjes wordt geschuurd, zoals bij het tekenen met goudstift, worden andere of vooral minder golflengtes weerkaatst. Deze fijne gouddeeltjes nemen meer golflengtes op en reflecteren minder, en het resultaat is een grijze in plaats van een gouden kleur. Als gevolg daarvan zien de strepen van je goudstift er grijs uit in plaats van goud.

Het zwartste zwart (voordat Vantablack werd uitgevonden) bestond uit gouden nanodeeltjes. Als je zo fijn gaat, kun je colloïdaal goud maken. Dat zijn nanokleine gouddeeltjes in een oplossing. Als de gouddeeltjes 4 nm groot zijn, kleurt het rood. Vanaf 40 nm kleurt het blauw. Er worden zelfs medicijnen van gemaakt. Zo klein zijn de afgeschuurde deeltjes bij metalpoint niet, maar klein genoeg om niet meer goudkleurig te zijn.

De verandering is niet op moleculair niveau, het goud blijft goud. De kleur die we waarnemen als we met goud tekenen is een resultaat van de interactie tussen het licht en de kleine gouddeeltjes. Als je heel veel goudstifttekeningen zou verbranden en al het goudzaagsel bijeen zou vegen en omsmelten tot een klompje, zou het gewoon weer goudkleurig zijn. Zou wel heel veel werk zijn en best jammer van de tekeningen.

Toch staat op de omslag van het beste theorieboek over metalpoint wel degelijk een tekening van Susan Schwalb met allerlei verschillende kleuren metaal, waaronder goudkleurig goud. Als de grondering donker genoeg is, een donkere kleur of helemaal zwart, valt er in het goede licht wel een gouden kleur te ontdekken. Hoe minder licht terugkaatst naast de microdeeltjes goud, hoe meer de gouden kleur zichtbaar kan ontsnappen. Als je op Instagram goldpoint tekeningen tegenkomt met ontzettend gouden lijnen op witte achtergrond, dan is dat geen goldpoint.

Is het weggegooid geld om met goud te tekenen als het ook gewoon grijs geeft? Zeker niet. Deel van de waarde van een kunstwerk is het verhaal eromheen en materiaalkeuze kan daar een toevoeging in zijn. Vooral als deze een wat obscuurdere techniek betreft zoals metalpoint.

Ook de kleur vind ik heel bruikbaar nadat ik van de schok bekomen was dat het grijs is. Eind negentiende eeuw vonden Britse kunstenaars de dromerigheid van het lage contrast mooi. Een combinatie van metalen kan je ook meer kleur, meer leven en meer diepte in je metalpoint tekening geven.