Donker naar licht

Zo donker als grafiet of tamelijk elk ander tekenmedium krijg je zilverstift nooit, dat moet gezegd. Je hebt dus sowieso een andere mindset nodig. Zo is het verstandig om te beginnen met de donkerste delen van je tekening. Dan weet je waarvandaan je terug kunt werken naar licht.

Zo voorkom je dat je er te laat achter komt dat je niet een donkerdere toon kunt bereiken waar je die wel nodig hebt. Een goede tip als je nog niet veel ervaring hebt of als je nieuwe metalen gebruikt.

Het is ook belangrijk je grond te kennen omdat een slechte of kwetsbare grond minder bewerking en dus minder lagen en minder tonale diepte kan hebben. Weersomstandigheden hebben ook invloed op je grond (afhankelijk van hoe goed geisoleerd je atelier is). Bij vochtiger weer is de grond stugger, stroever en kan het minder hebben.

Wennen aan de tonale schaal

Naarmate je ervaring groeit in dit medium, gaan de grenzen van de tonale schaal in je systeem zitten. Hoe vaker je het doet, hoe minder je erbij hoeft na te denken wat de donkerst mogelijke toon is en welke de middelste.

Ik begin ondertussen niet meer bij de donkerste delen omdat ik weet welke toon de middelste is. Kwestie van wennen dus, zoals voor elk medium geldt. De invloed van het weer op mijn grond kan mij daarentegen nog steeds verrassen.

Gekleurde grond en highlighten

Een andere manier om diepte aan te brengen in een zilverstifttekening is een oude: zilverstift combineren met kleur. In de late middeleeuwen werd zilverstift al gecombineerd met gekleurde waterverf. In de Renaissance werd regelmatig gekleurde grond gebruikt. Als je basis een geel- of paarstint heeft, kun je highlights zetten met wit krijt op kleurpotlood.

Slijpen

Je kunt heel geduldig en voorzichtig laag voor laag opbouwen. Je kunt ook de zilverstift aanpassen om donkerder te komen. Voor mij werkt het goed om mijn punt regelmatig te slijpen op een grof schuurpapier of mijn vertrouwde baksteen.

Als je goed kijkt, is de punt daardoor niet glad meer maar heeft het veel krasjes en braampjes (echt vergrootglasniveau). Daardoor blijft er veel makkelijker veel meer zilver aan mijn grondering hangen en krijg je makkelijker een donker resultaat voordat de grond beschadigt.

Aluminium

Zilver is zo slecht niet als het om tonale diepte gaat. Goud en koper zijn vele malen lichter. Andere metalen hebben een substantieel grotere tonale diepte, zoals lood en aluminium. Nou is lood nogal ongezond dus die sla ik even over. Allebei zijn ze lekker goedkoop.

Aluminium is wat blauwer dan het bruinige zilver en oxideert helemaal niet. Een tekening met alleen aluminium komt dus veel kouder over. Mijn voorkeur heeft het om met zilver te tekenen en aluminium als noodgreep erbij te pakken, mocht ik toch wat extra donker willen.

Scherptediepte

Het grote nadeel van een medium dat een heel klein toonbereik heeft, is dat de tekening heel vlak kan worden. Je mist diepte. Zoals ik hierboven uitleg, kun je dat oplossen door het toonbereik te vergroten met andere materialen, zoals aluminium of gekleurde grond. Maar diepte kun je ook beeldend bereiken.

Werk met de klassieke compositietips, een voorwerp in de voorgrond, een verre horizon. Of gebruik de ervaring die we inmiddels met fotografie hebben opgedaan. Met lenzen kun je de scherptediepte overdreven klein maken waardoor het gedeelte van het beeld dat scherp is heel ondiep is. Wat er op de voorgrond en op de achtergrond staat, is onscherp.

– Edelmetalen zijn meestal niet fairtrade.

– De ene grafietmijn is de andere niet.

– Mijnen zijn überhaupt niet duurzaam.

– Steeds meer FSC hout in potloden en minder lak erop.

– Denk ook eens aan FSC papier en oplosmiddelvrije lijm.

Grafiet

In de zestiende eeuw werd voor het eerst grafiet gevonden in Engeland. Ze dachten dat het een soort lood was en merkten snel dat het heel praktisch was om mee te schrijven en tekenen. Het was ook meteen lekker veel dus betaalbaar.

Deze grafietafzetting bleek een grote, pure klomp grafiet te zijn waar makkelijk stiften uit gezaagd konden worden. Die stiften kregen eerst een bescherming van touw of wol, later werd dat de bekende houten omkapseling.

Het potlood veroverde Europa maar de mijn bleek de enige in haar soort te zijn. Er is genoeg grafiet in de wereld maar niet in grote, pure brokken. In Duitsland werd een manier ontdekt om gruisgrafiet te mengen met klei en in staafjes te persen. Dat had voordelen: einde aan het Engelse monopolie, goedkoper, minder afval en, heel fijn voor kunstenaars, het werd mogelijk om verschillende gradaties in hardheid te maken.

Grafietmijnen nu

Er zijn twee kleine grafietmijnen actief in Europa maar het meeste komt uit China en Brazilië. En de vraag is enorm gestegen. Waar grafiet vroeger naast kunstenaarsbenodigdheden ook belangrijk was om kanonslopen te smeren, is het nu hard nodig voor accu‘s in electronica zoals auto’s en zonnecollectoren.

Zelfs als het grafiet in jouw potlood niet direct uit China komt, maakt jouw potlood het nodig dat het grafiet in jouw accu wel uit China moet komen. En China neemt het niet zo nauw met het milieu of met klachten van omwonenden.

Potloden

Een potlood gaat veel, veel minder lang mee dan een zilverstift. Bovendien gooi je ook telkens de houten houder weg. Bovengenoemde Faber Castell haalt weliswaar de grafiet gedeeltelijk uit China maar is verder net als Caran d’Ache ook druk doende met duurzaamheid.

Het hout voor die houder komt steeds vaker van duurzaam hout en ook beginnen potloodmerken voorzichtiger te zijn met het soort lak dat ze ervoor gebruiken.

Het milieuvoordeel van potloden die gemaakt zijn van gruisgrafiet gemengd met klei is dat je minder schaarse, hele brokken grafiet nodig hebt, en minder grafiet überhaupt. Kleiwinning kan bovendien wel duurzaam.

Zilverstiften en zilvermijnen

Zilverstift gebruik je met een herbruikbare houder, helemaal zonder hout dus. En metalpoint, zoals zilverstift, maakt gebruik van gedolven metaal. Zo’n stiftje gaat lang mee, veel langer dan potloden. Maar zeker bij edelmetalen kan er bloed aan kleven.

Sinds 2010 probeerde Fairtrade Nederland de sector te overtuigen hun edelmetalen in te kopen bij fairtrade mijnen. In 2020 zijn ze hiermee gestopt omdat de sector het vertikte. Ook zilver komt uit de grond en die mijnen laten enorme sporen achter in de omgeving.

Mijnen buiten Europa hebben vaak veel slechtere arbeidsomstandigheden en ook op het milieu wordt dan minder gelet. Er zijn wel mijnen in Europa, o.a. in Duitsland. Vaak is moeilijk te zien waar een handelaar het zilver vandaan haalt. De Zilverwinkel koopt het in Europa, Esquell in China en biedt het veel goedkoper aan. Conclusies mag je hier zelf uit trekken.

Je kunt erover nadenken om edelmetalen uit het buitenland te halen. In GB en Zwitserland is bijvoorbeeld wel Fairtrade goud te koop.

Zilverstift noch grafiet is duurzaam

De conclusie is dus dat allebei niet duurzaam zijn. Een duidelijke winnaar is er niet. De edelmetalensector mag best wat vaker horen dat ze zich mogen rotschamen. Wat kunnen wij hieraan doen? Vrij weinig. Een boze mail sturen.

Als je geïnteresseerd bent in duurzaamheid en toch één van deze materialen wilt gebruiken, zou je kunnen compenseren. Koop tenminste potloden met FSC hout, zo min mogelijk lak en als het even kan een mijn met wat meer aandacht voor milieu en mens dan die in China. Voor beiden technieken zou je FSC papier kunnen kopen. Helaas is lang niet altijd het beste papier te vinden met zo’n keurmerk. De edelmetalensector mag best wat vaker horen dat ze zich mogen rotschamen. Wat kunnen wij hieraan doen? Vrij weinig. Een boze mail sturen.

Door een duurzamer type potlood te kiezen, kun je de fabrikanten een tikkie in de goeie richting geven. Het gaat om kleine hoeveelheden maar dat geldt voor de grondstoffen van je smartphone ook. Het wordt wereldwijd gebruikt dus de industrie tot verbetering overhalen, kan zeker verschil maken.

In mijn privéleven kies ik zoveel mogelijk de meest duurzame variant met aandacht voor de werkomstandigheden. Maar als ik eerlijk ben, wint bij kunst de keuze die het beste is voor het werk. Gelukkig ben ik tekenaar en steek ik niet symbolisch een enorme olievlek op het IJsselmeer in de fik. Maar toch. Food for thought.