In tekenkunst worden meestal kleinere formaten gebruikt dan in schilderkunst. Het is niet eenvoudig om heel grote vellen papier te maken en vervolgens zijn deze extra kwetsbaar. In vroegere tijden werden zilverstifttekeningen bovendien vooral gebruikt als schetsen, onderweg op reis, of als voorbereidende studies voor grotere olieverfschilderijen.

Compacte schetsboekjes van gebonden perkament werden gebruikt om onderweg te schetsen. Dit kun je goed zien bij bovenstaande Het Guldenmundt schetsboek dat nog geen 10 bij 20 centimeter meet. De schetsen werden soms later uitgewerkt tot volwaardige schilderijen die wel groter waren.

Tegen het einde van de negentiende eeuw begon er een verschuiving plaats te vinden. Zilverstifttekeningen werden steeds vaker gezien als een op zichzelf staand eindproduct. Toch was het destijds nog steeds ongebruikelijk om tekeningen te maken die groter waren dan zo’n 30 x 40 cm.

Tegen het einde van de twintigste eeuw begon de perceptie rond zilverstifttekeningen aanzienlijk te veranderen. Kunstenaars begonnen te experimenteren met grotere formaten, waarbij ze de grenzen van de traditionele praktijk doorbraken. Voorbeelden van visionaire zilverstiftkunstenaars, zoals Susan Schwab, illustreerden deze verschuiving naar monumentaliteit in zilverstiftkunst.

Waar moet je op letten als je groter gaat tekenen met zilverstift? Het grote verschil met de grote grafiettekeningen van nu is dat je voor metalpoint je het papier moet gronderen. Het papier heeft ook meer te verduren als je het met zo’n metalen stift bewerkt.

Gronderen hoeft je formaat niet te beperken. Sterker nog, hoe groter het vel, hoe minder last je hebt van eventueel kromtrekken. Je kunt grotere vellen opspannen als je gaat gronderen maar het hoeft niet eens. Als je het papier grondeert en te drogen ophangt, droogt het al tamelijk vlak. Tegen de tijd dat je klaar bent met de tekening, is het papier helemaal vlak door de druk van de zilverstift.

Het grootste vel handgeschept papier is 171,635 m² en werd gemaakt door het Comité voor de 150e Verjaardag van Okamoto Elementary School (Japan) in Echizen, Fukui, Japan op 11 augustus 2022.

Het grootste papier dat je makkelijk en betaalbaar kunt kopen, vind je op rol en meet twee bij tien meter. Dat is twintig vierkante meter. Ik ken geen zilverstiftkunstenaar die zo groot werkt. Het papier is dus niet het probleem als je groot wilt werken.

Je hebt voor groot werk wel een groot atelier nodig en eindeloos veel geduld. Je werkhouding zal op dat formaat ook een uitdaging worden. Vooral ook omdat je met zilverstift meer herhaalde bewegingen moet maken dan bij grafiet, houtskool, inkt of verf. In mijn ervaring werkt verticaal tekenen met zilverstift slecht: het vel papier op een gladde muur (of een met houten platen of karton bekleedde muur) hangen en betekenen zoals met verf of met houtskool prima werkt, is met zilverstift nog lastiger.

Een vel dat groter is dan je werktafel levert ook problemen op: je kunt het er wel overheen laten hangen maar terwijl je er boven hangt, beschadig je makkelijk het vel. Een heel grote werktafel is prima te maken maar je kunt je armen niet langer maken. Wel zou je kunnen werken met dikkere zilverstiften, metalen schuurwol, zilveren of aluminium platen etc om grotere tekenbewegingen te kunnen maken en sneller oppervlakte te kunnen vullen.

Groot werken op papier is te doen, ik doe het, maar je begrijpt waarom het een negatief effect op je tekenen kan hebben. Dan is werken in losse, kleinere delen een stuk prettiger en het resultaat snel beter. Afhankelijk van je stijl kunnen de naden afbreuk doen aan je werk, of iets toevoegen.

Wat mij helemaal niet tegenviel, is je tekening in kleinere delen opsplitsen en de vellen achteraf aan elkaar lijmen. Je moet daarvoor natuurlijk netjes werken om geen onherstelbare vlekken te maken. Bovenstaande tekening bestaat uit meerdere aan elkaar gelijmde betekende vellen.

De zilverstift, eens beperkt tot intieme schetsboeken, vindt nu haar weg naar grote doeken en muren, wat ook de impact van de kunstwerken vergroot. De grenzen van de zilverstiftkunst worden flink verlegd, waardoor een rijkdom aan mogelijkheden ontstaat voor kunstenaars om hun verhalen en visies op een monumentale schaal te presenteren. Metalpoint wordt nog steeds niet heel veel gebruikt maar als je naar ontwikkeling van het medium kijkt, is onze tijd pas echt de bloeitijd.

• Stifthouder (5 euro bij Gerstaecker)
  • Evt met foam grip (9 euro voor drie stuks Bol.com)
• Zelf maken van een takje (gratis)
• Historische replica: handgemaakte zilverstift zonder houder (49 – 199 GBP bij The Renaissance Workshop)
• Stifthouder vanaf 3,50 euro inclusief 2 x 100 mm aluminiumstift (hier in de zilverstift.nl webshop)
• Tweezijdige metalen houder voor twee diktes (19,20 GBP bij Cornelissen maar hopelijk binnenkort goedkoper in de zilverstift.nl webshop)

Vulpotloden en grafietstifthouder

Vulpotloden werken in theorie voor de dunnere stiften, 0,5 en 0,7 mm. Die zijn in overvloed verkrijgbaar voor weinig geld. Maar de draadjes moeten perfect recht zijn anders loopt het niet lekker.

Dan heb je stifthouders van 1 mm en 2 mm. Vooral die van 2 mm zijn wat duurder: Gerstaecker vraagt er bijvoorbeeld 5 euro voor (inclusief grafietstift, zonder zilver dus). En die zijn wat erg slank. In combinatie met het stroevere metalpoint tekenwerk adviseer ik hierbij een foamgrip.

Ik heb zelf zo kunnen inkopen dat ik ze voor 3,50 euro kan aanbieden en dan krijg je er bijvoorbeeld 10 cm aluminiumstift bij. Die zijn balpenformaat, dat is wel redelijk te doen zonder foamgrip.

Tekenen met dikkere metaalstiften gaat op zich prima als je groot wil werken. Metalpoint heeft geen maximumformaat, al zie je het niet vaak. Er zijn wel moderne metalpointkunstenaars die bijvoorbeeld ook met munten, plaatjes of schuurwol werken. Kant-en-klare stifthouders dikker dan 2 mm zijn eigenlijk niet te krijgen, behalve krijthouders: Koh-I-Noor heeft een stifthouder voor een flink dikke stift van 5,6 mm.

Tweezijdige metalen houder voor twee diktes

L. Cornelissen & Son, een heel mooie kunstenaarsbenodigdhedenwinkel in London, verkoopt een tweezijdige metalen houder voor twee diktes metaalstift. De stiften schroef je er in vast. Het is een mooie, zwaren houder. Het tweezijdige ervan is ook handig. De houder is degelijk en ziet er mooi uit.

Nadelen heeft deze ook. Behalve dat Cornelissen diep de Atlantische Oceaan ingedreven is dankzij de Brexit, vragen ze er sowieso al een stevige 19,20 GBP voor. Ik ga proberen of ik dit type houder goedkoper kan vinden of inkopen zodat ik ze hier in de webshop hopelijk goedkoper kan aanbieden.

Daarnaast is de houder nogal kort, zou van mij langer mogen. Nu past er maar een kort stiftje van maximaal vijf centimeter in. En het houdt minder prettig vast.

Tot slot is de schroefsluiting vrij dik en: van metaal. Als je tijdens het tekenen de stift onder een te kleine hoek houdt en onverhoopt met die metalen sluiting over je geprepareerde papier wrijft, geeft ook dat metaal natuurlijk af.

Stifthouder zelf maken

Je kunt ook zelf een stifthouder maken. Mijn collega uit Singapore, Angelina Cheong, die geweldige botanische tekeningen maakt met onder andere zilverstift, bracht mij op het idee. Zij maakt ze voor eigen gebruik en dat kan eigenlijk iedereen!

Om mijn 4,5 mm dikke zilverstift heb ik eenvoudigweg wat katoen gebonden. Verder kun je heel eenvoudig een stokje nemen en er een gat in de lengte boren in die diktes waar je boortjes van hebt. Let hierbij erop dat je compact hout gebruikt, en dan vooral dat de kern niet zacht is.

Aangezien je de laatste paar millimeter van je zilverstift staafje niet kunt gebruiken (en zelf omsmelten tot een nieuwe weer een vak apart is), is een zo lang mogelijk staafje voordeliger. Dan heb je ook extra lange boortjes nodig. Extra lange boortjes (langer dan 5 cm) vind je slecht bij de standaard klusketens maar zijn wel te bestellen als je goed zoekt. Als de stift is afgesleten, kun je wat hout eraf slijpen.

Kortom, economisch gezien is het voordeliger om voor het duurdere zilver een stifthouder te kopen. Voor het goedkope aluminium is het wel leuk om zelf een houder te knutselen en te vullen met 4,5 cm (zo diep gaan standaardboortjes).

Historische replica

The Renaissance Workshop biedt workshops aan in tekentechnieken van oude meesters. Daarnaast maakt hij (het is één persoon) replica’s van historische zilverstiften, zo cool. Hij maakt ze na van schilderijen uit de zestiende eeuw, zoals van Jan Gossaert en Rogier van der Weyden. In prijs variëren ze van 49 GBP tot 199 GBP.

Die prijs is hoog als je puur naar het zilver kijkt, maar je koopt ook het handwerk en het vooronderzoek, de geschiedenis. Ik heb ze nog niet geprobeerd (vanwege de prijs). Ze zien er heel gaaf uit en lijken mij mooi werken maar niet prettig vasthouden omdat ze zo dun zijn. Helaas is het zilver sterling, oftewel 925 in tegenstelling tot het zachtere 999. Ik zou zo’n replica willen kopen en in een vitrinekastje zetten om naar te kijken.

Om even wat artikelen op deze website samen te vatten, presenteer ik hier twee boodschappenlijstjes: een voor de dappere beginner en een voor de doorgewinterde kunstenaar. De prijzen zijn indicatief natuurlijk (en incl btw), opgezocht bij de desbetreffende winkels in december 2022.

Zilverstiftbenodigheden beginner

• Zilverstift (20 euro meteen hier bij Zilverstift.nl)
• Handgeprepareerd papier (22,50 euro meteen hier bij Zilverstift.nl indien voorradig), of zelf prepareren:
• Aquarelpapier (8 Euro bij Van Beek)
• 237 ml Zilverstift Grond (18 Euro bij Gerstaecker) of een liter gesso van het huismerk van Gerstaecker voor dezelfde prijs.
• Grondeerkwast (5 euro bij Gerstaecker) of lakroller
• Schuurplankje (3 euro bij Van der Linde) of een baksteen naar keuze
• Geschikt gumpotlood (3 euro meteen hier bij Zilverstift.nl)

Voor vijftig euro kun je een aantal vellen tekenen als je een beetje zuinig doet met de grond. De zilverstift gaat langer mee.

Als je makkelijk een stift op papier wil zetten om een gevoel te krijgen van het medium, kun je ook meteen hier bij mij een compleet en handgemaakt introductiesetje metalpoint kopen. Beide zijn inclusief een blokje met vijf vel geprepareerd papier, gebonden in schuurpapier voor direct gebruik.

Zilverstiftbenodigdheden gevorderde

• Zilverstift (vanaf 20 euro meteen hier bij Zilverstift.nl)
• Handgeprepareerd papier (22,50 euro meteen hier bij Zilverstift.nl indien voorradig), of zelf prepareren:
• Papier (25 euro bijv. Gerstaecker)
• Fixeer (7 euro bijv. Gerstaecker)
• Baksteen (de betere bouwput)
• Geschikt gumpotlood (3 euro meteen hier bij Zilverstift.nl)
• Kalk/krijt (16 euro bijv. Van der Linde)
• Pigment (5 euro bijv. Van der Linde)
• Lijm (5 euro bijv. Gerstaecker)
• Gesso (18,95 euro bijv. Gerstaecker)
• Grondeerkwast (5 euro bij Gerstaecker) of lakroller, naar eigen voorkeur

Als je rond de honderd euro investeert, kun je flink wat tekenen met goede zilverstiftmaterialen. Het eerste van bovenstaande boodschappenlijstje dat opgaat is het papier (vijf vellen van 50x70cm gerekend), het gumpotlood en eventueel de fixeer. Voor een kleine honderdvijftig euro kun je zo twintig grote vellen vol tekenen.

De prijs van zilverstift

De kosten voor dit medium vallen alles mee dus. Probeer maar eens net zo veel vierkante meters te maken voor dat geld met mijn favoriete kleurpotlood van Caran d’Ache, of goede olieverf. 999 Zilverdraad met een diameter van 2 mm koop je voor slechts zo’n 1,35 euro per centimeter bij Drijfhout of De Zilverwinkel. Daar heb je dan nog wel een houder bij nodig.

Een 2 mm staafje van 5 centimeter lang in een stifthouder (die herbruikbaar is) zelf samenstellen kost je in totaal misschien twaalf euro. Of je gunt mij in ruil voor al mijn gedeelde ervaring een paar euro door een door mij samengestelde zilverstift te kopen in mijn webshop voor twintig euro.

Als je kijkt hoeveel zilver en hoeveel meer kwaliteit je krijgt, zijn beide opties goedkoper én beter dan de kant-en-klare zilverstift met een half zo grote diameter en inferieure kwaliteit. Een staafje van deze afmetingen vult vele vellen moeiteloos. Voor het geld hoef je deze techniek echt niet te laten.

Metaal

Edelmetalen zoals zilver en goud koop je bij groothandels die ook aan kleine edelsmeden of hobbyisten verkopen. Soms staat in de webshop niet alles: het loont om dan via mail te vragen. De Zilverwinkel heeft bijvoorbeeld goud niet op hun webshop maar verkopen het wel als je via mail vraagt. Ik heb De Zilverwinkel kunnen overtuigen nu ook zilverdraad met een diameter van 2 mm en een zilvergehalte van 999 te verkopen.

Hoe hoger het edelmetaal gehalte, hoe zachter het metaal, hoe makkelijker in gebruik en donkerdere lijn. Zilver gaat tot 999/1000, goud tot 24 karaat.

De smelttemperatuur heeft ook invloed op de hardheid: hoe lager, hoe brosser en zachter. Machines in fabrieken gebruiken een hogere temperatuur dan edelsmeden met de hand.

Zilverstift heeft vaak een diameter tussen 0,5 en 2 mm maar als je groter of grover wil werken kun je prima dikker draad kopen. Let op: kant-en-klare stifthouders komen niet in elke maat!

Omdat de laatste paar millimeter lastig op te maken zijn, is het zeker bij duurder metaal zoals goud en platina de moeite om niet korter dan 5 cm te kopen.

Niet-edele metalen kosten bijna niets. Aluminium koop je bijvoorbeeld bij Pipoos, in veel grotere lengtes omdat het heel goedkoop is. Koperdraad is elektriciteitskabel, bijna gratis in deze hoeveelheden.

Alles van deze metalen is bruikbaar: munten, platen, zilverpapier, schuurwol.

Stifthouder

Vulpotloden werken in theorie voor de dunnere stiften, 0,5 en 0,7 mm. Maar de draadjes moeten perfect recht zijn anders loopt het niet lekker. Dan heb je stifthouders van 1 mm en 2 mm. Koh-I-Noor heeft een stifthouder voor een flink dikke stift van 5,6 mm. En dan houdt het al snel op met de mainstream stifthouders.

Je kunt ook zelf een stifthouder maken. Om mijn 4,5 mm dikke zilverstift heb ik eenvoudigweg wat katoen gebonden. Verder kun je heel eenvoudig een stokje nemen en er een gat in de lengte boren in die diktes waar je boortjes van hebt. Als het gat niet helemaal doorgaat, kun je duwen. Als de stift is afgesleten, kun je wat hout eraf slijpen.

Papier

Er bestaat voorgeprepareerd zilverstiftpapier. Ik ben er niet kapot van. Bovendien kun je elk detail beinvloeden als je zelf prepareerd, zoals het soort papier, het formaat, de kleur van je grond e.d. En het prepareren werkt bij mij als een meditatieve, mentale voorbereiding.

Als je zelf prepareert, heb je papier nodig dat bestand is tegen vocht, zoals aquarelpapier. Aquarelpapierblokken zijn overal te koop en hoeven niet duur te zijn. Het nadeel is echter naar mijn mening dat de korrel veel te grof is voor zilverstift. Ik prefereer daarom hot pressed, glad aquarelpapier. En dat maakt bij mij het papier het duurste materiaal van deze techniek.

Aan de andere kant is 5 euro voor een vel van 50 x 70 cm nou ook weer niet onoverkomelijk.

Overige kosten voor zilverstift

Een baksteen om je zilverstift te slijpen is wel ergens gratis vandaan te halen. Gummen en gumpotloden zijn ook de kosten niet met een euro per stuk. En een spuitbus fixeer valt ook mee als je niet de duurste neemt, vanaf zeven euro.

Grondering kopen is dan nog het duurste van de overige benodigdheden. De kant-en-klare grond vind ik onnodig duur met 18 euro voor een klein flesje. Als je één keertje op een cursus de techniek wil uitproberen, is het handig. Maar als je de techniek wat beter wil leren kennen, en wil kunnen experimenteren met de grond, dan roer je zelf de ingredienten door elkaar. Het is geen alchemie.

• krijt, 100 gram voor 2 euro
• pigment, 100 gram voor 2 euro (voor wit, en voor veel maar niet alle kleuren)
• houtlijm of knutsellijm, fles 5 euro
• gesso, grote pot voor 20 euro
• grondeerkwast of spalter, 5 euro
• scheutje water en een glazen schaaltje

Het is moeilijk precies uit te reken hoeveel het gronderen van een groot vel van 50 x 70 cm kost. Maar je ziet dat het om niet meer dan een paar euro gaat. De grote pot gesso gaat heel lang mee als je het alleen hiervoor gebruikt, net als de lijm. Zelfs goedkope spalters zijn meerdere keren te gebruiken.

Vaak gebruik ik, om eerlijk te zijn, alleen gesso. Dat ging me niet zo goed af toen ik net begon, maar ik heb er nu om de een of andere reden geen problemen meer mee.

Uitgelichte afbeelding: Albrecht Dürer, 1497, zilverstift en highlights op donker geprepareerd papier.

Beste winkels om zilverstift te kopen

Edelmetalengroothandels die zich richten op kleine edelsmeden zoals Esquell, Drijfhout en De Zilverwinkel voor goedkope en snelle verkoop van losse draden zilver, goud en platina.

Andere metalen geven andere kleuren. Koperdraad koop je in de kluswinkel of raap je van straat op (electriciteitsdraad). Aluminiumdraad hoeft ook niet veel te kosten (bij bijvoorbeeld Pipoos).

Wat doe je als je een zilverstift wil kopen tegenwoordig? Je kijkt op internet. Dat maakt het niet per se makkelijker. Een van de eerste zoekresultaten is Ritomshop die voor 2,65 Euro een zilverstift aanbiedt “waarmee je schilderachtige tekeningen kan maken”. Het bleek om een balpen te gaan.

Fabriekszilverstift van de tekenwinkel

Poging twee dirigeert mij naar een van mijn favoriete kunstenaarsbenodigdhedenwinkels Peter van Ginkel Gerstaecker. Zij verkochten eerst de zilverstift van Cretacolor, die je vaker tegenkomt. Nu verkopen zij een zilverstift van Abig die vrijwel identiek is.

De informatie is schaars, je moet inzoomen op de foto: blijkbaar 99,99% zilver (dat is goed), 5 cm lange stift. Bij dit soort stiften, slijp je het hout met een puntenslijper waardoor meer stift vrijkomt. De dikte staat er niet bij, is 1 mm.

Een draadje zilver van 1 mm bij 50 mm (in een stokje) voor 19,61 Euro incl btw. Dat is niet eens een slechte prijs voor een hobbyist die het een blauwe maandag wil proberen. Hetzelfde kun je echter ook krijgen voor nog geen derde van die prijs – lees verder.

Mijn ervaring met een fabriekszilverstift

Mijn ervaring met de vergelijkbare voorganger van Cretacolor was helaas slecht. Snoeihard zilver. Maar het is toch het hoogste gehalte zilver? Behalve het gehalte is de temperatuur belangrijk waarop het zilver is gesmolten, aldus een edelsmid die ik vroeg.

Machinaal gefabriceerd zilver is op heel hoge temperatuur gesmolten en is veel harder dan zilver dat met de hand is gesmolten. En dat merk je echt. Bovendien is het voor grootverbruikers onnodig duur. Mijn bescheiden mening.

Daarnaast is dit een wegwerpzilverstift. Als je de 5 cm hebt opgemaakt, gooi je het hout weg. En moet je weer bijna twintig euro uitgeven. Het is dus echt twintig euro per 5 cm. Als je zoals ik een vulpotloodhouder gebruikt, hoef je alleen het zilver bij te kopen.

Voor een zilverstifthouder met 5 cm zilver (1 mm dikte) betaal je bij mij 11 euro, al bijna de helft. Als je 10 cm koopt, 16,50 euro, dan heb je evenveel zilver als twee Cretacolor/Abig zilverstiften voor minder dan de helft van de prijs. En de pret begint dan pas! Ik geef je op deze website de informatie waar je zelf zilver kunt bijkopen. Daarmee kom je uit op een fractie van de prijs. Voor een betere zilverstift.

Conclusie: koop geen fabriekszilverstift in een tekenwinkel.

Zilver van de edelsmid

Als niet op internet en niet in de kunstenaarsbenodigdhedenwinkel, waar kijk je dan als je zilver zoekt? Ik bezocht meerdere edelsmeden. Een zilversmid maakt overigens tafelgerei, een edelsmid maakt juwelen (dus ook met zilver). Een juwelier heb je niets aan in deze context, die heeft geen grondstoffen want die maakt niets zelf.

Een enkele edelsmid wil wel eens een stukje van hun grondstof verkopen, een draadje zilver, tegen inkoopprijs omdat ze het een interessant verhaal vinden. Maar eigenlijk zijn zij tussenhandelaar en zouden ze er ook iets aan moeten verdienen. En dan wordt het weer duur.

Hoeveel zilver heb je nodig voor een zilverstift?

Hoeveel zilver je nodig hebt voor je eigen zilverstift, hangt uiteraard af van je tekentechniek en -stijl en het formaat waarop je werkt. Ik werk grof, groot en redelijk veel. Daarvoor verbruik ik meerdere centimeters 2 mm dik zilverdraad (naast andere metalen) per jaar. Een beginner heeft ruim genoeg aan één zo’n prefab stift of een draad van 5 cm.

Ruw zilver van de groothandel

Waar haalt een edelsmid haar grondstof vandaan? De edelmetalengroothandel verkoopt edelmetalen aan professionele edelsmeden. Veel groothandels verkopen ook aan hobbyisten, waar wij zilverstifttekenaars onder vallen omdat we maar heel kleine hoeveelheden nodig hebben.

Omdat er veel meer (hobby- en professionele) edelsmeden dan zilverstifttekenaars in Nederland, zijn er gelukkig veel edelmetalengroothandels, met webshops. Een paar voorbeelden geef ik hieronder.

De Zilverwinkel

De Zilverwinkel biedt in haar webshop sinds kort nu ook 999 zilverdraad 2 mm diameter aan, maar geen goud. Als je doorvraagt, kunnen ze je vaak toch wel 999 zilverdraad (0,5-2 mm diameter) en gouddraad verkopen. Gewoon even mailen.

Het zilver in de Zilverstift webshop komt van De Zilverwinkel. Het is wat duurder maar het zilver komt uit Europa. Daar maak je toch meer kans op betere arbeidsomstandigheden en milieu-eisen. En de service is super.

Drijfhout

Drijfhout in Amsterdam Zuidoost is een groothandel (met webshop en behulpzame medewerkers in een chatfunctie) die zich ook richt op hobby- en studentedelsmeden. Minimumafname is 2 gram, dat is heel weinig, dus geschikt voor ons.

Prijzen zijn grondstofprijzen (met bijbehorende schommelingen), heel schappelijk: het gaat echt om eurootjes. De maximale dikte van zilverdraad is bij Drijfhout 1 mm dik, tenzij je voor een achthoekig staafje kiest. Dat is makkelijk rond te slijpen maar je loopt natuurlijk een beetje meer risico op scherpe hoekjes in je punt.

Als particulier kun je er ook kopen. Je moet wel een account aanmaken dat goedgekeurd moet worden (dat duurt een half uurtje). Je kunt ook een zakelijk account aanmaken als je je KVK-gegevens op papier opstuurt. Maar een zakelijk account heb je eigenlijk alleen nodig als je ook sieraden wilt kopen.

Waar De Zilverwinkel hun materiaal in Europa koopt, halen Zilverklei en Esquell het uit China. Zilver is zilver, de kwaliteit is prima. Maar arbeidsomstandigheden en milieu daarentegen zijn niet gratis. De keuze is aan u.

Zilverklei

Zilverklei is een andere webshop waar je zilverdraad makkelijk, in kleine hoeveelheden en betaalbaar kunt bestellen. Het voordeel van deze winkel is dat de maximale dikte van hun 999 zilverdraad 2 mm is. Die dikte heb je alleen nodig als je groot wilt werken. Helaas hebben zij alleen zilver, geen andere metalen.

Esquell

Ook Esquell is een zilverkleiwinkel die zilverdraad verkoopt. Hun 999 zilverdraad is een stuk goedkoper dan de bovenstaande handelaren. Omdat ik geef om mensen en milieu, betaal ik liever meer voor schoner Europees zilver van De Zilverwinkel – maar deze verkoopt alleen 2 mm draad. Voor dunner draad ben ik dan toch aangewezen op Esquell.

Houder

Maak je er geen zorgen om dat je de houder van de prefab zilverstift mist als je een draadje bij de groothandel koopt. Afhankelijk van de voorkeursdikte van je draad kun je eenvoudig grafietstifthouders gebruiken. Er zijn ook speciale zilverstifthouders te koop voor de heel dunne draadjes. Je kunt ook zelf houders maken. Ik zal er een stukje aan wijden binnenkort.

Buitenland

In Nederland is zilverstift misschien ondervertegenwoordigd maar in het buitenland, en dan vooral het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, niet. Daar heb je dan dus ook veel meer keuze in zilverstiftmaterialen in kunstenaarsbenodigdhedenwinkels.

Groot nadeel is wel dat die landen buiten de EU liggen en je dus te maken hebt met valutawisselkoersen en flinke portokosten.

L. Cornelissen & Son

Louis Cornelissen was een Belg die in 1848 naar London trok en daar een Artists’ Colourman werd: hij opende een kunstenaarsbenodigdhedenwinkel in hartje Londen. En omdat in Engeland metalpoint nog wel een gerespecteerd medium is, verkoopt deze winkel allerlei soorten en maten metaaldraad, grondering, een houder etc.

Invoerrechten sinds Brexit

Bij bestellingen tot 150 Euro betaal je geen invoerrechten als je iets besteld buiten de EU. Wel moet je BTW betalen. En het postbedrijf zal een vergoeding vragen voor inklaringskosten, dat verschilt per postbedrijf. DHL bijvoorbeeld vraagt 2% administratiekosten, met een minimum van € 14,50 (excl. btw). Ik heb het nog niet zelf geprobeerd maar dit klinkt niet de moeite waard helaas.

Zilverstift replica’s

The Renaissance Workshop

Voor wie bijna jarig is, de loterij gewonnen heeft (of mij graag een kadootje wil geven), heeft The Renaissance Workshop een handgemaakte replica van een Renaissance zilverstift gemaakt. Ze hebben deze gebaseerd op een schilderij uit ca. 1515 van Jan Gossart waarop Sint Lukas Maria tekent – met een zilverstift.

Deze replica is te koop voor 149 of 199 GBP, direct bij The Renaissance Workshop of bij Cornelissen). Heel mooi. De prijs betaal je dus niet per se voor het materiaal maar voor het vakmanschap waarmee het gemaakt is.

Gavin Gardner Design Company

Op Etsy vind je een mooi vormgegeven zilverstift naar Renaissance voorbeeld, gemaakt door Gavin Gardner. Ook dit is een mooie zilverstift, voor meer dan 200 GBP . Overigens zijn deze van een lager zilvergehalte: sterling silver, dat is 925 ipv 999.

Kosten zilverstift

Die replica’s zijn mooi en hebben het gewicht van een rijke geschiedenis. Zolang je maar weet dat puur het tekenen met zilver niet zo duur hoeft te zijn. Zelfs als professioneel kunstenaar kun je met niet meer dan twintig euro per jaar aan zilver met zilverstift tekenen.

24 karaats goud kostte mij 60 euro voor 5 cm maar ik doe er al jaren mee. Vooral ook omdat ik goud, omdat het zo weinig contrast geeft, niet veel gebruik, alleen als extra. Aluminium gebruik ik veel om mijn zilverstift op sommige donkere plekken wat te helpen. Het slijt ook snel. Maar het kost bijna niets.

Er komen nog wat kosten bij, zoals goed papier, grondering, een houder om je zilverstift in te doen, iets om de zilverstift mee te schuren. Ik zal daar nog een overzicht van maken binnenkort.

Niet doorvertellen, maar met goed potlood tekenen is duurder want ze zijn moeilijker te maken en ze slijten natuurlijk veel veel harder. Maar potlood maakte het toch juist toegangelijker voor het brede publiek omdat het goedkoop was?

Ja goedkope potloden zijn goedkoop en de initiële investering van een draadje zilver kan hoger zijn dan die van één potlood. Kunstenaars hebben veel baat bij goed, zuiver grafiet, mooi gecentreerd in een soepel te slijpen stokje hout. En dat kost wat. Terwijl zilver, nadat het net als grafiet uit de grond gehaald is, alleen in een draadje getrokken hoeft te worden. Je zet het zelf in een stifthouder en klaar!

Scherpe punt voor details?

Zilverstift slijt een stuk langzamer dan potlood maar slijt wel degelijk. Potlood slijp je om een scherpe punt voor details te houden (en niet op het hout terecht tekomen).

Behalve je punt scherp slijpen, is het met metalpoint ook mogelijk om een staafje van een halve millimeter dik te gebruiken. Die hoeft natuurlijk niet geslepen te worden.

Diepere toonwaarden

Een van de kenmerken van zilverstift is die lage toonwaarde waardoor je maar een laag contrast kunt maken. Je houdt ervan of niet. Feit is dat het moeilijker is om diepte te maken. En het kan tamelijk stroef voelen om te doen.

Als je de zilverstift opruwt, geeft deze makkelijker af. Het schuren zorgt voor kleine braampjes waardoor het veel voller en donkerder lijkt op papier. Door het tekenen blijven de braampjes aan de grondering hangen. De grondering is daar net grof genoeg voor maar niet grof genoeg om te voorkomen dat de punt uiteindelijk heel mooi glad gepolijst wordt. En een glad stuk metaal laat veel moeilijker een spoor achter.

Waarmee schuren

Een slijpsteen klinkt als een logisch gereedschap om een metalen staaf te schuren. Je hebt dan wel een vrij grove nodig om braampjes of een scherpe punt te krijgen en niet de punt glad te polijsten.

Ik heb lange tijd ook gewoon schuurpapier gebruikt. Dat slijt, je slijt letterlijk door het papier heen. Best praktisch is zo’n schuurpapierplankje dat ook voor grafiet wordt gebruikt. Deze kun je in kunstenaarsbenodigdhedenwinkels kopen (Gerstaecker of Van der Linde bijvoorbeeld). Ze zijn eigenlijk wel een beetje duur in verhouding maar wel prettig handzaam.

Perfectie ligt in eenvoud. Mijn laatste verbetering op het gebied van het opruwen van mijn zilverstift (ik maak geen gebruik van scherpe punten) is vrijwel gratis, gaat eeuwig mee en werkt heel goed. Een baksteen. Dit is vooral handig in je atelier, niet zozeer voor onderweg. Hoewel je in theorie natuurlijk een klein, langwerpig stukje er vanaf zou kunnen slaan dat in je broekzak past.

In welke vorm schuren?

Er zijn verschillende manieren om je zilverstift te vormen. Welke je kiest, is grotendeels afhankelijk van de manier waarop je de stift gaat gebruiken.

Een veelgebruikte manier is een schuine punt. Die vormt uiteindelijk ook vanzelf doordat de punt slijt in de hoek waarop je hand op het papier staat. De scherpe kant kun je gebruiken voor scherpe details.

Een variatie hierop kun je maken door de punt in twee gelijke schuine vlakken te slijpen. Dan kun je afwisselen. De scherpe kant, geen punt dus maar een langwerpige scherpe kant, is weer voor de scherpe details.

Dan kun je een ronde, scherpe punt slijpen. De schuine kant gebruik je dan het meest. Een scherpe punt beschadigt veel te makkelijk je grondering maar kan wel gebruikt worden om heel scherp te arceren of omlijningen scherp te krijgen. Een stuk prettiger tekent de schuine kant. Omdat ik vaak groter werk, slijp ik altijd even het scherpste puntje eraf door de stift haaks op mijn slijpbaksteen te schuren.

De ronde punt heeft mijn voorkeur omdat die het langste mee gaat. Ik draai de punt tijdens het tekenen. Als de punt afgesleten is tot een botte, bolle punt, slijp ik opnieuw. Maar ook als de punt te glad is afgesleten op de grondering. Braampjes helpen om een donkere toonwaarde te krijgen.

Slijpen doe ik in een net wat stijlere hoek dan de stift in mijn tekenhand heeft. En ik draai de stift terwijl ik haar over de steen haal. Dat doe ik ook tijdens het tekenen: streepje streepje, draai, streepje streepje. Het gaat bij mij ondertussen automatisch. Streep streep streep draai, streep streep streep draai, streep streep streep, kgggk kgggk kgggk slijp, streep streep streep draai.

Voordeel van uitvegen

Zilverstift was in het verleden onder andere populair vanwege de mate waarin het uitgeveegd kon worden. Het veegt minder snel uit dan houtskool bijvoorbeeld. Hierdoor is zilverstift meer geschikt om een ondertekening te maken voor een heel fijn eitempera of later olieverf.

Het is ook handiger om onderweg mee te schetsen. Inkt geeft geklieder in hobbelende koetsen en je kunt het slecht corrigeren. Zilverstift kun je een klein beetje corrigeren door uit te vegen of de hele schets af te schuren en het perkament opnieuw te prepareren. Maar het veegt niet te veel uit zodat je thuis komt met een leeg schetsboek. Zilverstift fixeerde men toen nog niet omdat het geen eindproduct was.

Nadeel van uitvegen

Terug in de eenentwintigste eeuw zijn er voor onderweg en voor ondertekeningen heel veel handige mediums, handiger dan zilverstift. We gebruiken zilverstift alleen nog puur om de schoonheid ervan. Om de lagen die zorgvuldig opgebouwd worden. Om de subtiele kleurverschillen. Om de aanvulling die het geeft tussen schilderen, met inkt en met potlood tekenen.

Zilverstift is inderdaad moeilijker te corrigeren dan grafiet (maar niet onmogelijk). Maar het veegt wel uit. Je hebt ook veel meer bewegingen nodig omdat je diepe tonen niet kunt krijgen door meer druk uit te oefenen. Je bouwt het op door voorzichtig laag over laag over laag te arceren. Die minuscule metaaldeeltjes die de grondering erafschuurt, hangen daar slechts in de ruwe grondlaag. Er is geen chemische verbinding aangegaan of iets dergelijks.

Spelen met fixatief

Enter fixeer. We zijn allemaal wel bekend met fixeer als een soort vernis om het werk mee te verzegelen als het af is. Hiermee wordt de levensduur aanzienlijk verlengd. Maar wist je dat fixeer bij zilverstift ook prima tussentijds te gebruiken is?

Ik speel met fixeer. Als je met zilverstift tekent, zal het zilver ongeveer in een dag, misschien twee dagen, afhankelijk van de luchtvochtigheid, oxideren in een wat warmere, bruinere tint. Dit proces kun je op elk moment stoppen met fixeer. Aangezien ik vaak wekenlang met één tekening bezig ben, is het belangrijk dat ik dat goed in de gaten hou. Anders krijg je kleurverschillen in de tekening.

Tegelijk is fixeer ook handig om donkere delen van de tekening, waar je dus heel vaak overheen moet, tussendoor te fixeren. Je ziet hier niets van. Je merkt er ook niets van, je kunt er gewoon overheen tekenen met zilverstift. Maar het voorkomt wel dat je tekening smoezelig wordt en helderheid verliest.

Welk fixatief waar te koop

Je wil geen plakrommel hebben als je er nog overheen wil tekenen. Maar wat je koopt in de betere kunstenaarsbenodigdhedenwinkel is tamelijk allemaal prima. Ik heb eigenlijk nog nooit fixeer gevonden die niet goed was hiervoor.

Fixeer hoeft ook nog eens niet duur te zijn. Een bus GHIANT universeel fixatief kost nog geen zeven euro bij Gerstaecker. Conté a Paris fixeer voor houtskool en pastel is ook goed. SENNELIER Delacroix fixatief voor houtskool, krijt & potlood is wat duurder, bijna dertien euro, maar je doet lang met zo’n spuitbus. Dus per tekening ben je een eurootje kwijt.

Hoe te fixeren

Je wil het spul niet inademen dus als het buiten kan, doe het buiten. Hou of hang de tekening verticaal voor het geval er iets gaat druppelen (druppels zijn slecht). Spuit op een niet te korte afstand, twintig tot dertig centimeter, in regelmatige banen: horizontaal van boven naar beneden, en dan nog een keer verticale banen van links naar rechts.

Als je bij een grote tekening na een dag het nieuw getekende wil fixeren, dan kan dat ook gewoon alleen gedeeltelijk, zonder elke dag de hele tekening weer te fixeren. Ook als je een gedeelte wel en een gedeelte niet wil laten oxideren.

Tip uit mijn graffititijd: spuit de spuitmond ff leeg door de spuitbus op zn kop te houden. Na een korte tijd komt er geen verf/fixeer meer uit maar alleen gas. Dat voorkomt dat de spuitmond dicht droogt en je er een nieuwe op moet zetten als je het niet vaak gebruikt. Op zich heb je daar bij fixeer veel minder last van dan bij spuitlak.

• Voorgeprepareerd papier
• Goed, glad aquarelpapier
• Houten panelen, aluminium, acrylaat, een binnenmuur

Sterk, glad en regelmatig

Bezuinig op je grond, niet op je papier.

Je wilt tenslotte kwaliteit leveren. Een goede grondering is daarvoor uiteraard ook belangrijk. Maar het gronderen van papier voor zilverstift is, uiteindelijk, chargerend gesteld, gewoon insmeren met kalk. Het papier daarentegen moet daar tegen kunnen – en tegen de heel vaak herhaalde druk van een metalen staafje.

Kant-en-klaar zilverstiftpapier

Het bestaat en is te koop, in theorie. Ooit heb ik een velletje geprobeerd en vond het niks, veel te grof schuurpapier. Maar als je het medium even een keer wil proberen, is het natuurlijk een prettig laagdrempelige instap.

• Het Britse L. Cornelissen & Son, de dichtstbijzijnde winkel die een beetje redelijk zilverstiftbenodigdheden verkoopt, biedt ‘coated metalpoint paper‘ aan. Ze zeggen zelf dat het ‘not archival‘ is, kortom, je kunt het niet bewaren. Ik weet niet waarom, waarschijnlijk niet zuurvrij, maar het lijkt mij al meteen niet de moeite waard om te proberen.

• Het Amerikaanse Silverpointweb verkoopt wel zuurvrij voorgeprepareerd tekenpapier voor zilverstift. Maar ze leveren niet buiten de VS. Je kunt wel informatie over zilverstift vinden op die website.

• Nog een Amerikaanse winkel, Jackson’s, biedt voorgeprepareerd tekenpapier voor zilverstift aan: het in de VS geproduceerde Legion Art Coated Cover – en ze lijken naar Europa te verschepen. Maar op dit moment (november 2022) hebben ze het niet op voorraad.

Let op invoerrechten en portokosten! Dankzij de Brexit ligt het Verenigd Koninkrijk opeens weer ver weg. En portokosten vanuit de Verenigde Staten vallen ook vaak erg tegen, als ze al leveren.

Papier om zelf te prepareren

Aan welke eisen moet tekenpapier voldoen dat je zelf wil prepareren voor zilverstift?

• Dik genoeg om natte grondering en bewerking met een metalen staafje te overleven. Zo’n 200 grams is meestal al genoeg, zeker als je het papier vast tapet bij het prepareren en drogen. Als je groot werkt, kun je best 300 grams nemen.
• Stevig en zorgvuldig genoeg gemaakt om dezelfde redenen. Ik heb eens museumkarton geprobeerd (omdat ik het toevallig over had): dat werkt niet. Het is dik, glad en sterk maar gaat helemaal pluizen door de druk van de zilverstift. Het liefste van een goed merk zodat de vezels netjes uitgelijnd zijn (ja dat bestaat), zodat je minder last hebt van vervormen door de natte grondering.
• Glad genoeg zodat je goed details kunt tekenen. Hot pressed is het magische woord: stevig en heel fijntjes.

Mijn favoriet is Fabriano Artistico, hot pressed/gesatineerd, 200 of 300 grams, zuurvrij. Je kunt er losse vellen van 50 x 76 cm van kopen, in tekenblokken en op rol van 10 meter, bij bijvoorbeeld Gerstaecker (die sinds de overname de 200 grams vellen uit hun voorraad hebben gehaald). NB Er schijnt gedoe te zijn bij Fabriano, zie dit bericht.

Het is een trage techniek, het duurt dus wel even voordat je tien meter volgetekend krijgt met zilverstift (BigArt!). Mijn zilverstift record is niet groter dan 140 x 100 cm, en dat heb ik opgebouwd uit verschillende aan elkaar gelijmde vellen. Dat stoorde mij niet in dit werk, aangezien het druk, fragmentarisch en, niet per se grof, maar wel wat impressionistisch is op dat formaat.

Omdat je met een metalen stift tekent, is het belangrijk om onder je papier een harde, gladde ondergrond te hebben. Een houten plaat (gladde tafel) geeft een duidelijkere lijn dan zachter karton.

Ander ondergrond

Zoals gezegd kan ik wat voor soort karton niet aanraden omdat het in het beste geval gaat pluizen en als het goedkoop karton is, sowieso niet tegen prepareren kan. Verder kan tamelijk elke gladde, harde ondergrond. En hoe harder en gladder de ondergrond, hoe minder de kwaliteit boeit. Een plank? Een spiegel? Je muur? Als je het maar kunt preparen i.e. insmeren met kalk. Een muur met latex erop werkt bijvoorbeeld al aardig.

Gerstaecker verkoopt houten panelen (maar hout kun je uiteraard ook ergens anders vinden). Ze verkopen ook aluminium dibond panelen. Of gessoboard. Een goedkope optie is bijvoorbeeld ook MDF platen van de bouwmarkt, hoeft maar een paar millimeter dik te zijn, die je prepareert. Het werkt allemaal prima.

Carol Prusa tekent met zilverstift op acrylaat bollen, soms verlicht ze deze zelfs van binnenuit.

Papier

Allereerst heb je papier nodig dat geschikt is om nat te gronderen: dus met een mooie regelmatige vezel en niet te dun zodat het niet te erg vervormd.

Bezuinig op de grond, niet op het papier!

Glad papier (hot pressed) werkt in mijn ervaring het best. Papiervezel is toch niet geschikt om metaal eraf te schuren. En hoe ruwer het papier is, hoe sneller het papier kan slijten, losse vezeltjes kan krijgen, door het bewerken met een metalen staafje. En hoe gladder, hoe meer detail mogelijk is. Dus grof aquarelpapier kan handig zijn tegen vervorming bij het prepareren maar de grove structuur is niet je vriend. Ook karton inclusief passepartoutkarton is minder geschikt.

Toegegeven: ik werk graag redelijk grof en met kracht. Als je heel fijntjes en zachtjes werkt, heb je kans dat je geen last hebt van papierslijtage.

Voorgeprepareerd papier

Er is voorgeprepareerd papier te koop. Ik vind het te grof en gek genoeg zielloos omdat het zo regelmatig is, maar probeer het vooral uit. Als het voor jou werkt, ben je snel klaar.

Andere ondergrond

Omdat je metalpoint in feite op de grondering tekent, hoef je je niet te beperken tot papier. Je kunt ook hout, plastic, steen, vellum, perkament etcetera gebruiken. Zolang je het maar kunt gronderen.

En zolang de ondergrond vlak is: omdat je met een metalen punt werkt en opbouwt in lagen door middel van arcering op een kwetsbare grondering, is het lastiger dan met potlood of verfsoorten om op een onregelmatige ondergrond te tekenen zonder die grondering te beschadigen.

Soorten grondering

Een gedeelte van de zilverstifttekenaars kiest ervoor om de Renaissance te doen herleven. Zij proberen de oorspronkelijke technieken zo historisch accuraat mogelijk te reproduceren. De basis van tamelijk elke metalpoint grondering is lijm, eventueel abrasief, eventueel pigment, en water om het te mengen. Het is in feite zelf gesso maken.

Renaissance

De oude meesters gebruikten konijnenlijm of hazenlijm. Je kunt het nog steeds kopen bij winkels van bijvoorbeeld Gerstaecker in korrelvorm. Konijnenlijm is gemaakt van restanten van konijnen, hazen en dergelijke. Het komt in korrels die je in water moet verhitten, mengen met pigment, filteren. Het stinkt, het droogt snel en het kan schimmelen.

35 gram konijnenlijmkorrels een nachtje laten weken in halve liter water. Voorzichtig opwarmen totdat het smelt (nooit warmer dan 65 graden!). Meteen pigment er doorheen mengen voordat het afkoelt. Daarna zeven.

Kant-en-klare grond

Oude meesters imiteren is tof als je dat nodig hebt voor je kunst of je onderzoek. Maar als het jou om het eindresultaat gaat en niet om historische accuraatheid, zijn er gelukkig makkelijkere manieren om te gronderen.

Zo kun je zowaar kant-en-klare zilverstift grond kopen. Die is wel onnodig duur, zeker als je op groter formaat werkt, tikt dat aan. Kant-en-klare zilverstift grond: 18 euro voor 237 ml bij Gerstaecker of 19 euro bij Van Beek (tijdelijk uitverkocht). Prima om het een keer te proberen op een blauwe maandag maar niet voor grootverbruikers.

De gulden tussenweg

En dan is er de, naar mijn mening, gulden tussenweg. Ik vind het een fijne mentale voorbereiding om papier te prepareren mits het niet teveel gedoe is. Ook wil ik graag zelf kunnen varieren in relief, schuurvermogen, kleur en ondergrond.

Dus geef ik je mijn geheime recept (niet doorvertellen!) met de voetnoot dat dit mijn persoonlijke voorkeur is – zoek vooral zelf je ideale verhouding.

Water, oplosmiddelvrije lijm, krijt. Pigment en abrasief naar keuze. Zo simpel is het. Als je de verhoudingen weet.

De precieze hoeveelheid water boeit niet: als het maar allemaal goed mengt en een prettige consistentie heeft om aan te brengen. Dunne grond geeft natuurlijk een dunne laag. Te dikke grond is lastiger aanbrengen en kan loslaten als je die al te wild bewerkt met zo’n metalen stift.

Oplosmiddelvrije lijm of zelfs houtlijm werkt prima, zo uit het potje. Pigment naar smaak en keuze.

Als abrasief (je wilt er tenslotte metaal mee kunnen afschuren) werd vroeger beenderas gebruikt maar kom op, genoeg nou met die botten! Je kunt ook marmerpoeder gebruiken. Zelfs fijn marmerpoeder vind ik nog vrij grof. Ik gebruik het liefst simpel krijt, goedkoop en effectief. Krijt maakt het een beetje cremekleurig. Daarvan kun je genieten zoals ik, of weer witter maken met een wit pigment zoals traditioneel lithopoon.

In feite maak ik dus gewoon zelf gesso. Maar op de een of andere manier werkt het veel beter dan gesso uit een potje. Ik meng er vaak ook wat gesso doorheen voor makkelijk meer massa. Maar nooit meer dan de helft.

Voorraadje aanleggen van een paar van zulke vellen is ook handig natuurlijk. De gegrondeerde vellen zijn prima te bewaren maar de gemengde grond niet.

Begin eenvoudig met alleen gesso en probeer dan of en hoeveel minder glad (en minder wit) je het wil hebben.

Mijn recept voor zilverstift grond

Anderhalve lepel krijt, kleine lepel wit pigment (gekleurd pigment vaak minder nodig), flinke lepel oplosmiddelvrije lijm of houtlijm, eventueel half lepeltje marmerpoeder, eventueel lepel gesso en water om te mengen. Kun je makkelijk een goede laag mee aanbrengen op een vel van 50×70 cm.

Update: Vroeger gebruikte ik de gesso van Peter van Ginkel. Deze was op zichzelf te glad voor zilverstift. Daarom moest ik experimenteren zoals je hierboven leest. Peter van Ginkel is overgenomen door Gerstaecker. De huismerk-gesso van Gerstaecker droogt veel ruwer op dan die van Van Ginkel deed. Dat blijkt gewoon bruikbaar voor zilverstift, op zichzelf! Zelf mengen blijft beter omdat je het veel beter naar wens kunt aanpassen. Maar als je gewoon makkelijk, goedkoop en snel wil gronderen, werkt het dus ook met de huidige (!) huismerk-gesso van Gerstaecker. Zolang ze de samenstelling niet veranderen.

Gekleurde grond

In de Renaissance al werd gekleurde grond gebruikt. Omdat zilverstift weinig contrast geeft, werden lichte aardetinten gekozen. En juist dat lage contrast was een reden voor het gebruik van gekleurde grond. Zilverstift over een gekleurde grond, geeft een donkerdere lijn. De kleur van de grond geeft de middentonen en voor de highlights werd wit gebruikt, veelal krijt.

Je kunt ook spelen met de glans van de metalen door juist een heel donkere kleur te kiezen, waardoor de kleur en de glans van het metaal beter te zien is. Zelfs zwart werkt. Susan Schwalb is hier een wegbereider in.

Gereedschap en materiaal

Voor het mengen gebruik ik een spatel en een lepeltje (de verhouding tel ik in de willekeurige maat van die lepel, het gaat tenslotte om de precieze verhouding, niet een precieze eindhoeveelheid.)

Het aanbrengen deed ik met een lakroller om een mooi glad maar niet te glad eindresultaat te krijgen. Maar ondertussen prefereer ik toch gewoon een prepareerkwast.

Prepareren en papiervervorming

Als je het papier prepareert, wordt het nat en gaat het bobbelen. Ik laat het met knijpers aan een waslijn drogen (om vlakke ruimte in mijn atelier te sparen).

Om vervormen van het papier tegen te gaan zou je het papier kunnen opspannen maar om eerlijk te zijn is dat niet nodig. Als je goed papier hebt, trekt het al vrijwel weer recht bij opdrogen. En anders zorgt je regelmatige gearceer met de metalen stift er wel voor dat het terug in de platte vorm geduwd wordt.

Ik heb ook wel eens het papier aan twee kanten geprepareerd in de hoop dat het dan minder kromtrekt maar dat is eigenlijk zonde van de moeite en de grond.

Een goed grondmengsel geeft na een enkele laag al een prima bruikbare grondering.

Schuren

Soms word je aangeraden om de grond te schuren. Ik vind het dan al snel te glad worden wat slecht tekent. Je kunt natuurlijk grover schuurpapier gebruiken. Dan is het niet te glad maar schuur je je grond er weer vanaf en hou je een dunnere grond over. Je loopt ook risico dat je schuurstrepen achterlaat in de grond die zichtbaar blijven.

Liever probeer ik bij het aanbrengen zo min mogelijk zichtbare kwaststreken te maken, het laatste restje trekt meestal nog glad bij het opdrogen.

Luchtvochtigheid

Hoe droger het weer (of in ieder geval je atelier), hoe beter het werkt. Bij vochtig weer tekent het heel stroef. En als het erg vochtig is, is het zelfs mogelijk dat je roestvlekken krijgt. Beetje regelmatige oxidatie is mooi warm maar die vlekken storen.

Het lange antwoord

Zilverstift heeft de naam een moeilijk kunstmedium te zijn. Behalve het prepareren van de ondergrond wordt vaak als argument hiervoor genoemd dat je zilverstift niet kunt corrigeren. Daar zit een kern van waarheid in maar ik zal er vooral niet te zwaar aan tillen. Naar mijn bescheiden mening is aquarel een stuk ingewikkelder te corrigeren. Het is maar net waar je geoefend in bent.

“Het gummen van zilverstift is problematisch.”

“Zilverstift corrigeren is niet mogelijk.”

Ik weet niet wie dit gerucht de wereld in heeft geholpen maar het is op zijn minst niet erg genuanceerd. Sterker nog: in de hoogtijdagen van zilverstift was het juist populair om onderweg mee te schetsen, omdat je het weer makkelijk kon uitvegen. In het ergste geval schuurde je je perkament weer op en prepareerde je het opnieuw. Ideaal.

Zilverstift corrigeren

Het ligt een beetje aan de manier waarop je zilverstift gebruikt. Het probleem is niet magisch chemisch ofzo. Het metaal naar keuze laat door middel van schuren heel kleine deeltjes achter op de ondergrond. Die zijn te verwijderen met een goede gum.

Het wordt problematisch als je een diepe groef in de preparatielaag trekt. Die gum je niet zomaar uit want is 3D. Met een hard gumpotlood dat een beetje schuurt (mijn favoriet) zou je de grondering weer glad kunnen gummen. Maar dan wordt de grondering te glad: zilverstift geeft daarna op die plaats moeilijker af. En je blijft een glanzende plek zien tussen de verder matte grondlaag.

Ook een kleine gedeelte opnieuw schuren en prepareren, blijf je meestal zien. Je moet op zijn minst precies hetzelfde preparatiemengsel hebben, wat lastig is als je zelf mengt. En je zult het precies goed moeten schuren zodat je geen hoogteverschil ziet met de oude grondlaag. Niet aan te raden.

Correcties voorkomen

De truc is dus om te voorkomen dat je moet corrigeren door voorzichtig op te bouwen. Heel lichte lijnen eerst tot alles op de goede plaats staat. Die heel lichte lijnen kun je met een zachte gum makkelijk corrigeren.

Daarna bouw je het donker op door laag over laag te arceren. Met zacht grafiet kun je donkerder tekenen als je harder duwt; Met zilverstift beschadig je op die manier alleen je grondlaag.

Nog een truc daarbij is het donkerste gedeelte van je afbeelding eerst te tekenen. Op die manier ken je je uitersten, het lichtst en het donkerst, waartussen je de rest van de lichtschakeringen gaat verdelen. Omdat het donkerste van zilverstift lichter is dan je waarschijnlijk gewend bent, kun je je als beginner makkelijk vergissen waardoor het donkerste gedeelte niet haalt. En dan ga je te ver met arceerlagen en druk uitoefenen en beschadig je de grondlaag.

Gummen voor highlights en diepte

Zilverstift veegt uit. Dat geldt voor elk metaal in meer of mindere mate. De ergste die ik ken, is bismut, en daarna aluminium. Voorkom zo veel mogelijk dat je het met je hand uitveegt (ook om onregelmatige oxidatievlekken te voorkomen!).

Hoe voorzichtig je ook bent, er is altijd ruimte voor verbetering. Juist omdat zilverstift zo’n laag contrast geeft, is het belangrijk dat je die ten volle benut. Donkerder gaan is zoals gezegd risicovol maar ook daar zijn manieren voor: als je bijvoorbeeld met zilver werkt, kun je aluminium gebruiken om net ff wat dieper te gaan.

Idealiter gum je helemaal niets in een zilverstifttekening. Maar we zijn allemaal mensen. Ook om vlakken op te lichten door middel van gummen werkt niet; Je arceerwerk smeert uit. Hightlights, lichte stipjes, en gedeeltes die je het lichtste niveau wilt geven, kun je daarentegen prima gummen.

Het liefste onderstaande gumpotlood. Vaak wordt alleen de zachtere variant verkocht, met zo’n slap puntje, even opletten dus. Let op dat je je ondergrond niet te glad en glanzend gumt! Dan pakt de zilverstift niet meer.

Faber-Castell Perfection 7058B is mijn favoriete, snoeiharde gumpotlood, ontworpen om inkt te gummen. Handig kwastje achterop zodat je je tekening niet met je hand uitveegt. En zoals altijd, als ik met een product blij ben, wordt het overal uit de winkels gehaald… Gelukkig zijn ze hier nog in bulk te koop.

PS: Waarom liggen er op de foto zoveel gebruikte gumpotloden? Nou, ik heb de lastige eigenschap dat ik na het corrigeren de gum weggooi, zodat ik meteen verder kan tekenen zonder mijn ogen van het papier te halen. Ik ben ze dus continu kwijt.

	GOUD Lichtgrijs Heel lichte gouden glans Oxideert niet
	ZILVER Middelgrijs Oxideert bruinig, warm
	ALUMINIUM Donkergrijs, blauwig Oxideert onzichtbaar
	KOPER Eerst koper, dan lichtgrijs Soms lichte koperen glans Oxideert, daardoor soms bruin of groenig

De kleur van goud

Kleur verschilt sowieso per metaal maar de verschillen zijn niet groot. Al het metalpoint geeft in principe grijs, zelfs goud (meer hierover in een ander artikel). Maar grijs is niet alleen grijs. Er worden verschillende hardheden grafiet gebruikt en een olieverf in grijstinten kan veel kleur hebben. Je kunt dus gebruikt maken van de verschillende tinten grijs die de verschillende metalen geven. Hier volgt een overzicht daarvan.

In de Renaissance werd goud vrijwel niet gebruikt, waarschijnlijk vanwege de hoge prijs. Tijdens de herontdekking van de techniek door Romantici werd het wel gebruikt, vanwege de kleur die lekker dromerig is.

Net als met sieraden geldt voor goudstift dat je een hoog gehalte wil. Ik gebruik graag de hoogste gradatie, 24 karaats omdat het lekker zacht is en dus makkelijker afgeeft. Nadeel van de zachtheid is dat een scherpe punt, als je die prefereert, vaak geslepen moet worden. En dat kost goud natuurlijk. Een dunnere draad gebruiken als scherpe punt schiet niet op omdat het daarvoor te zacht is en te makkelijk ombuigt.

Vantablack kopen

Zijspoor maar leuke anekdote: Vantablack is nog schaarser dan goud. De kunstenaar Anish Kapoor heeft de exclusieve rechten gekocht. Niemand anders mag het gebruiken. Als je toch extreem zwart pigment zoekt, is er gelukkig een alternatief. Een groep kunstenaars heeft Black 2.0 ontwikkeld en verkoopt dit via hun website. Aan iedereen behalve Anish Kapoor.

De kleur van zilver

Zilver geeft grijs. Niet zilver, verwacht geen glitterend kinderviltstiftgebeuren, het lijkt meer op potlood maar dan warmer. En de tekening met zilverstift komt heel anders over dan een met potlood doordat de gebruikte techniek anders is. Het grijs van de zilverstift verkleurt, schrik niet. Zilver is dan wel een edelmetaal, het oxideert toch.

Nu denken veel mensen dat zilver zwart verkleurt omdat de inhoud van je oma’s bestekla dat ook doet. Dat is niet zo bij tekeningen. Die zwarte verkleuring is het gevolg van de zuren in onze huid en afwasmiddel. Het metaal zilver oxideert echter bruinig, niet helemaal zo knaloranje als ijzer. Het geeft je tekening een levende warmte die potlood mist.

De kleur van aluminium en koper

Aluminium geeft een blauwig grijs, iets donkerder dan zilver, een stuk donkerder dan koper en goud. Het is ook zachter dan de andere metalen. Misschien net zo zacht als goud maar het geeft veel makkelijker veel meer deeltjes en dus een zichtbaarder spoor, hoger contrast. Oxidatie verandert de kleur van aluminium niet.

Koper geeft ook grijs, zoals alle metalen. Maar net als goud kun je soms een gloed ontwaren, zij het wat roder. En de oxidatie is net als bij zilver wel zichtbaar. Dat kan, afhankelijk van de omstandigheden, veriëren van bruin tot groen. Maar groen komt helaas niet zo vaak voor, tenzij je er chemicaliën erbij pakt.

Oxidatie

Vocht is dus van invloed op de kleur van je zilverstifttekening. Heel vochtig weer, of heel warm weer in combinatie met zweethanden, kunnen onregelmatige verkleuringen geven. Dat is vervelend maar kan voorkomen worden door het – indien nodig ook tijdens het tekenen meermaals – te fixeren (en iets tussen je zweethanden en je tekening te leggen).

Goud oxideert niet en is dus het meest stabiele metaal om mee te tekenen. Ik vind het lichte grijs van goud een beetje kil maar dat komt wellicht meer door het lage contrast dan door de kleur. Er zit tenslotte wel een lichte gouden gloed in.

Aluminium oxideert officieel wel maar daar merk je niks van. Dit metaal maakt namelijk een dun, doorzichtig laagje roest aan dat vervolgens het metaal perfect afsluit zodat het niet verder roest. Gevolg is dus geen verschil in kleur.

Er zijn niet veel metalpoint kunstenaars die binnen één tekening gebruik maken van de verscheidenheid aan kleur die verschillende metalen geven. Ik ben er zelf een van en natuurlijk de hierboven genoemde Susan Schwalb. Toch is zilver lang niet het enige metaal waarmee getekend werd en wordt. Het is wel de meest voorkomende, vandaar dat wij in het Nederlands alleen maar de term zilverstift kennen. Ik hoop dat ik je heb kunnen laten zien dat er meer mogelijk is. Het gevoel van een tekening in goud, zilver of aluminium varieert flink.

Waarom niet potlood?

Lood werd vroeger ook vaak gebruikt. Lood is een zacht metaal waar je dus goed mee kunt tekenen – ware het niet dat het nogal ongezond is. Wellicht danken we er nog steeds het woord ‘potlood’ aan (hoewel vroeger ook gedacht werd dat grafiet een soort lood was). Toen grafiet werd ontdekt in de zestiende eeuw, direct na de Renaissance, werd het lood vervangen met dit goedkopere materiaal dat lekker makkelijk in gebruik is. Uiteindelijk zou dit ook de zilverstift vervangen.

Zilverstift werd in de Renaissance niet als eindproduct gebruikt. Het was vooral een heel praktisch schetsmedium. Je kon er de ondertekening van schilderijen mee maken.

Ook werd zilverstift graag op reis gebruikt. Kunstenaars hadden een schetsboek met geprepareerd papier. Zilverstift kan overal en altijd gebruikt worden, geeft verder geen gedoe of rommel. En je kunt het bij licht gebruik ook weer uitvegen of het papier opnieuw prepareren.

Wij bewonderen nu schetsen van Leonardo da Vinci en Jan van Eyck in musea, ook die met zilverstift gemaakt zijn. Maar die schetsen waren nooit bedoeld als eindproduct.

Zilverstift werd vervangen door grafiet omdat het doel van zilverstift niet een tekening in mooi zilver was maar een vlugge schets. Grafiet was in aanschaf veel goedkoper, zelfs als je meerekende dat het sneller slijt. En je hoeft bij grafiet geen speciale grondering te maken: je kunt overal op tekenen!

Pas toen Romantici met een belangrijke rol voor de Prerafaëlieten de zilverstift herontdekten, werd de zilverstifttekening een eindproduct. Daarom won goudstift toen pas aan populariteit: omdat bij een eindproduct het wel belangrijk is welke tint het heeft.

Terug naar onze tijd

Praktischer is het om te beginnen met de meest voor de hand liggende, makkelijk verkrijgbare metalen: goud, zilver, aluminium en koper. Een ijzeren spijker zou kunnen maar is te hard en roest te veel.

Zilver is het meest gebruikte metaal als het gaat om tekenen met metaal. In het Nederlands hebben we zelfs alleen het woord ‘zilverstift’ voor deze techniek: het overkoepelende Engelse ‘metalpoint’ kennen we niet.

In feite kun je met elk metaal tekenen. Elk metaal heeft specifieke eigenschappen. Variaties ontstaan door verschillen in kleur, oxidatie en hardheid. Oxidatie heeft ook invloed in kleur en tegelijk ook op de manier waarop je het gebruikt. Hardheid heeft invloed op de mogelijke hoeveelheid contrast en het gemak waarmee je het gebruikt.

Edelmetaal of schroot?

Je hoeft je dus zeker niet te beperken tot de zilverstift van een bekend merk die je bij de kunstenaarsbenodigdhedenwinkel kunt kopen. Sterker nog, ik raad deze zelfs af.

Goud en zilver is natuurlijk prijzig in aanschaf maar je doet er lang mee. Uiteindelijk ben je echt niet meer geld kwijt dan als je met olieverf schildert of goede kleurpotloden tekent. Aluminiumdraad is erg goedkoop.

Koperdraad kun je letterlijk op straat vinden. Je hebt namelijk maar een kort stukje nodig, een paar centimeter is zat als je die in een houder stopt. Ik adviseer niet die dunne draadjes maar die van een of twee millimeter doorsnee.

Bij edelmetalen kan ik een hoge puurheid aanraden. Ik prefereer het hoogste, 24 karaats goud en 999/1000 zilver. Die geven een mooie kleur. En je kunt er makkelijker mee werken omdat ze zo zacht zijn. Dat is fijn voor mijn werk omdat ik graag groot werk en met vlakken in plaats van lijnen. Ook beschadig je de grondering en je papier minder snel met zacht metaal.

Als je heel precies wil werken, kan een hoog gehalte en daarmee een snel slijtende punt een nadeel zijn. Kost uiteindelijk natuurlijk ook ietsje meer als je stift sneller slijt. Op zich hebben we het dan maar over enkele euro’s per jaar.

Je tekening veegt ook sneller uit bij sommige zachte metalen. Als je uitvegen als techniek wil gebruiken, is het niet aan te raden om dit met je vingers te doen vanwege onverwachte, vlekkerige oxidatie.

Gummen kun je alle metalen sowieso slecht maar je kunt met een harde gum wel wat bereiken. Het lastige is dan weer dat je grondering te glad wordt. Dat verschil blijf je zien.

Je kunt ook verschillende metalen in één tekening gebruiken. En sommige kleuren komen beter uit op bijvoorbeeld een zwarte grondering. Voor traditionele tekeningen gebruik je draad maar als je groter of abstracter gaat werken, kun je ook schuurwol gebruiken of munten of platen. Zoals met alle kunst geldt uiteindelijk: experimenteer vooral en vind je eigen weg!

Zilverstift, en goudstift helemaal, klinkt vooral duur maar is het niet. De aanschaf is iets prijziger dan grafiet maar de staafjes slijten zoveel langzamer dan potloden dat je niet duurder uit bent. Je moet wel je papier prepareren maar dat zijn de kosten niet.

Wil je het zelf ook eens metalpoint proberen? Het opent zoveel nieuwe mogelijkheden! De aluminiumstift geeft makkelijk blauwgrijs af op het bijgeleverde, handgeprepareerde papier, verkleurt niet maar veegt wel makkelijk uit. De zilverstift is van 999/1000 gehalte zilver, en als je haar regelmatig met het schuurpapiertje slijpt, kun je er net zo goed mee tekenen. Als je het niet fixeert en de omgeving is vochtig genoeg, zal het zilver wat bruin/oranje oxideren.

In het boodschappenlijstje vind je alles wat je nodig hebt en waar je het kunt kopen. De basisbenodigdheden vind je ook hier in de zilverstiftwebshop. Die ben ik gestart omdat sommige grondstoffen gewoon wat lastiger te vinden zijn. Daarnaast wil ik natuurlijk graag de drempel om deze techniek te proberen zo laag mogelijk maken. Met de complete set voor zilverstift (geprepareerd papier, aluminiumstift, zilverstift en gumpotlood) kun je meteen aan de slag.