Trudy Huisman

Trudy Huisman is een van de weinige Nederlandse kunstenaars die net als ik met zilverstift werkt. Zij geeft tekenlessen in Zutphen. Bij interesse kun je haar mailen op [email protected] of bellen op 0650248690. De lessen duren twee uur en worden gegeven in Zutphen. De kosten (max 4 personen) bedragen 30 euro. Schroom niet om te informeren naar de cursus! Materiaal kun je bij mij kopen in de zilverstiftwebshop.

Online cursus Rick Raakt!

Rick is een stichting die in Weert en omgeving culturele cursussen aanbiedt. Docenten Jan Bustin en Linty de Bruijn hebben een cursus tekenen met zilverstift ontwikkeld die ze volledig online aanbieden. De prijs varieert van 49,95 euro tot 69,96 euro voor 125 uur lesduur.

Cursus Tekenen Rijksmuseum

Het Rijksmuseum in Amsterdam biedt een cursus Tekenen aan waarin je in technieken als etsen, tekenen met een penseel, pastel en zilverstift wordt geintroduceerd. Het is een dure cursus maar dan krijg je wel Het Rijksmuseum. De kosten bedragen 400 euro voor 12 lessen, 4 rondleidingen en al het materiaal. De cursussen voor begin 2024 zijn volgeboekt. Let op: de online versie van deze cursus behandelt niet zilverstift.

Online cursussen

• Introduction to Silverpoint, online on demand, door Maja Sereda. 27 minuten video, besloten Facebookgroep en een a twee keer per maand online open studio voor 25 euro. Engelstalig.
• Silverpoint Drawing: Process, Tradition and Legacy, door The Renaissance Workshop, UK. Zes wekelijkse online sessies voor 200 GBP (234 euro). Is al begonnen in Juli, 2023 maar ik vermeld deze toch omdat er volgend jaar vast een nieuwe begint en er veel interessants op de website te vinden is. Van de makers van de facsimile Renaissance zilverstift!

Schwalb en Mazzullo

Het boek van Susan Schwalb en Tom Mazzullo (artikelafbeelding bovenaan) steekt met kop en schouders overal bovenuit en is een musthave voor iedereen die serieus met zilverstift aan de slag wil.

• “Silverpoint and Metalpoint Drawing. A Complete Guide to the Medium.” door Susan Schwalb en Tom Mazzullo. – Wat de ondertitel zegt. Hier staat alles in (behalve specifieke informatie voor Nederland zoals winkels en cursussen). 50,99 euro bij Athenaeum boekhandel.

National Gallery catalogus

• “Drawing in Silver and Gold: Leonardo to Jasper Johns”, Sell Stacey and Hugo Chapman et al., Princeton University Press, 2015. National Gallery of Art tentoonstellingscatalogus. – Geen herdruk vooralsnog. Nog wel tweedehands te krijgen vanaf veertig euro.

Cennino Cennini

• “The Craftsman’s Handbook” door Cennino Cennini – Secties V – XII van dit praktische Renaissance techniekboek beschrijft zilverstift. Achter de link de gratis Engelstalige pdf. Ook te koop in boekvorm in het Nederlands: 30,85 euro bij Athenaeum boekhandel.

Joseph Meder

• “Das Büchlein vom Silbersteft” door Joseph Meder, 1909. Het origineel is een vreemde nep-renaissance zilvertiftpromotiewerk met, heel leuk, net als oude zilverstiftschetsboeken, gebonden met een zilverstift. Deze eerste druk is erg kostbaar maar er is gelukkig een gratis pdf (volg de link). Aline Ehrhardt verzorgde de herdruk in 2015 maar deze is helaas uitverkocht.

Jacob Guldenmundt

Een tijdje terug werd een uniek zestiende-eeuws zilverstift-schetsboek verkocht door Antiquariat Inlibris, Wenen. Het is gemaakt door de Duitser Jacob Guldenmundt in 1584. Het octavo boekje bestaat uit 18 vellen in leer gebonden, geprepareerd perkament. De scharnieren worden afgesloten door… een zilverstift van 176 mm! Het schetsboek wordt onder andere genoemd in Meder, Die Handzeichnung (Wenen, 1923).

Websites

• Silverpointweb. “Serving the silverpoint community since 1993”. Informatie over allerlei voor zilverstift benodigde technieken. Ook een webshop maar let op: verscheept vanuit de VS dus niet zo geschikt voor NL.
• Zilverstiftkunstenaar Joshua Henderson deelt net als ik ook al zijn ervaring met de techniek op de website van Legion Paper.
• Zo ook kunstenaar Holly Larner schrijft in haar online Notebook (sinds 1993) over Pastel, Charcoal, Plumbago, and Silver-point.
• En, ja, zilverstift.nl. Ter promotie van de zilverstift! Vanuit mijn ervaring als zilverstiftkunstenaar: Ben van der Wel.

Maar tekenen met een metalen staafje alleen is nog geen metalpoint. Daarvoor is een kalkhoudende ondergrond nodig dat het metaal in heel fijne deeltjes afschuurt en een contrast vormt met het donkerdere metaal. Het is niet bekend wanneer dat voor het eerst geprobeerd is.

Klassieke oudheid

In de antieke oudheid, zoals bovenstaand voorbeeld uit Griekenland van ergens tussen de vierde en eerste eeuw voor Christus, zijn zeker bronzen staafjes gebruikt om te schrijven. Meestal in bijenwas op een handig houten plankje maar soms is het plankje wit gekalkt. Teksten zijn bewaard gebleven, dit soort tekeningen niet, voorzover ik weet.

Het is goed om te beseffen dat potlood pas veel later uitgevonden wordt. Schetsen kan eigenlijk alleen nog maar met houtskool, wat erg makkelijk uitveegt, en metalpoint. Grafiet komt pas in de zestiende eeuw op. Voordat de productie van potloden lekker op gang komt, zitten we een eeuw later.

Middeleeuwen

Door het fragiele karakter van dit soort tekeningen is hier weinig van overgebleven. Ook de vroege middeleeuwen blijven donker wat zilverstift betreft. Van de late middeleeuwen (late gotiek) hebben we onderstaand voorbeeld door Giovannino de’Grassi (Milaan, eind veertiende eeuw). En dan vooral zijn schetsboek (Cassaf 1.21 in de Biblioteca Civica Angelo Mai in Bergamo), vol dierenportretten.

Renaissance

Cennino d’Andrea Cennini adviseert rond 1500 in zijn kunstenaarshandboek Il Libro dell’ Arte om te schetsen met houtskool en het te fixeren door er met zilverstift overheen te gaan. Pisanello vertegenwoordigt hier de heel vroege Renaissance met onderstaand paardenhoofd, begin 15de eeuw, in lood en inkt.

Uit de Renaissance zijn veel zilverstifttekeningen bewaard. Het gaat hier nog steeds vooral om ondertekeningen en schetsen zoals bij bijvoorbeeld Giotto. Ook in Noord-Europa maken kunstenaars als Rogier van der Weyden, Jan van Eyck, Albrecht Dürer veelvuldig gebruik van zilverstift.

Zoals bekend grijpt de Renaissance terug op de klassieke oudheid. Dat is niet de reden dat ze zilverstift gebruiken: er is eenvoudigweg nog geen praktisch alternatief. Houtskool en verschillende soorten krijt vegen snel uit; inkt is echt onuitwisbaar en niet handig onderweg.

Eind zestiende en dan vooral in de zeventiende eeuw neemt het goedkopere, praktischere potlood het stokje over van zilverstift als schetsmedium. Onze eigen Rembrandt pakt op een blauwe maandag nog een keertje de zilverstift maar dan blijft het een eeuw of twee stil rond metalpoint.

Romantiek

In de negentiende eeuw graven Romantici de zilverstift weer op. Dat is niet toevallig. Er wordt met weemoed naar het verleden gekeken. Onder schrijvers ontstaat een herwaardering voor middeleeuwse volksverhalen in een poging om een eigen, nationalistischere grootheidsmythe te verzinnen in plaats van de Zuideuropese Klassieke Oudheid.

Het is nog best lastig om voorbeelden uit deze tijd te vinden. Ik vraag me af of er niet af en toe uit onwetendheid zilverstift voor potlood is aangezien door musea. Zeker als het gaat om ‘potlood op geprepareerd papier’, want waarom zou je papier prepareren voor potlood?

De Romantiek is de eerste periode waarin pure praktische noodzaak niet de reden was voor gebruik van zilverstift. Sinds die tijd is de keuze voor zilverstift ofwel esthetisch ofwel conceptueel.

De in 1808 opgerichte Lukasbond met vooraan Franz Pforr en Friedrich Overbeck, en hun navolgers, de Oostenrijks-Duitse Nazareners in Rome kijken vol bewondering naar hun grote renaissancevoorbeelden Rafaël en Dürer. Ze gebruiken graag christelijke thema’s als tegenreactie op die uit de klassieke oudheid die nog steeds wordt onderwezen op de toonaangevende academie van Wenen.

In Engeland richten o.a. William Holman Hunt, John Everett Millais en Dante Gabriel Rossetti 1848 de Pre-Raphaelite Brotherhood op. Zij stellen zich ondergeschikt aan hun grote Renaissancevoorbeeld Rafaël. Veel tekeningen van hun helden zijn nou eenmaal, al dan niet noodgedwongen, in zilverstift.

Het zuiver imiteren van renaissancekunst maakt eind negentiende eeuw plaats voor meer experiment. Metalpoint ontwikkelt zich van archaïsch schetsmedium tot een nieuw, op zichzelf staand tekenmedium. Dit is ook het punt waarop goudstift opkomt: duurder en eigenlijk onhandig licht maar heel geschikt voor de dromerige portretten van die tijd.

Twintigste eeuw

In de twintigste eeuw kakt de populariteit van zilverstift weer in. Hier en daar wordt het nog wel gebruikt maar het ontbreekt aan de drijvende reden van Romantici (het teruggrijpen op het verleden) om een lastiger tekenmedium dan potlood te gebruiken.

Het is leuk even te kijken naar de verschillen tussen ons landje en de engelstalige landen. Schilderijen zijn uiteraard ontzettend duur en alleen weggelegd voor de elite. Maar in de Gouden Eeuw komt een hele groep handelaars op die weliswaar niet van adel zijn maar wel geld te besteden. Ze vullen het gat tussen grote luxe en geen luxe. Daarom is er hier al best vroeg een markt voor tekeningen en kunstdrukken.

Dan komt de twintigste eeuw. Beeldende kunst maakt stormachtige ontwikkelingen door. De academies in Nederland richten zich grotendeels op abstracte kunst. Het gaat om het idee, de ambacht komt op de tweede plaats. Desnoods huur je daarvoor iemand in. Weinig plaats voor een tekenmedium met een hoge leercurve zoals zilverstift. In de engelstalige landen blijven de academies veel meer op de oudere technieken gericht. Ze zijn simpelweg nooit ermee gestopt, les te geven in zilverstift.

Heden

Waar zou zilverstift nog gebruikt worden, denk je? Juist. Winkels in Nederland verkopen materiaal en benodigdheden niet eens meer, of het absolute minimum. Terwijl in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten zilverstift nooit weggeweest is – en er de laatste decennia weer met nieuwe energie in geëxperimenteerd wordt: traditioneel realistisch figuratieve tekeningen tot abstract lijnen- en kleurenspel in alle metalen. Ik heb een heel artikel gewijd aan hedendaags gebruik van zilverstift:

Misschien heb je ooit gehoord tijdens kunstgeschiedenis over dit oude medium. Of heb je zelfs een korte introductie gehad maar ben je er vervolgens nooit aan toe gekomen. Op deze website ga ik mijn ervaringen delen en antwoorden geven op alle lastige vragen die ik gaandeweg tegenkwam.

Ook zal ik laten zien wat er allemaal mogelijk is met zilverstift aan de hand van oude én nieuwe kunstenaars. Je kunt alvast beginnen met mijn eigen kunstenaarsportfolio: benvanderwel.nl.

Deze informatie bied ik gratis aan. Omdat ik het mooi vind om kennis te delen.

Ben van der Wel
[email protected]

* Uitgelichte afbeelding: Albrecht Dürer, Zwei Burgen (1521). Zilverstift.