De auteur Joseph Meder

Joseph Meder studeerde, net als ik, Germanistiek. Hij begon zijn werkende leven, net als ik, tussen de boeken: ik in een antiquariaat, Meder in de universiteitsbibliotheek van Wenen. In de tijd dat hij het zilverstiftboekje uitgaf, was hij directeur van de grafische collectie van het Weense kunstmuseum de Albertina. Daar concentreerde hij zich vooral op de restauratie en conservatie van oude tekeningen. Zijn bekendste werk is een vaak geciteerde, kritische catalogus van de tekeningen van Albrecht Dürer.

Meder had dus zeker een geschikte achtergrond om iets over zilverstift te zeggen. Toch is zijn boekje geen beschrijvende catalogus. Het is specifiek geschreven voor kunstenaars, vol praktische tips, hoewel hij zelf geen kunstenaar was. Zijn doel hiermee is niet beschrijvend maar “dat het tekenen met zilverstift weer aan het licht komt”. Hij wil, net als Schwalb en Mazzullo, net als ik, het gebruik van de zilverstift promoten.

Daar houden de overeenkomsten wel op. Meder laat duidelijk zijn afkeer van het op dat moment hippe Franse Impressionisme blijken. Verbetering kan in de kunst alleen komen door bestudering van de oude meesters want hun tekeningen zijn “eerlijk en goed gemaakt”, aldus Meder.

[Die Franzosen] haben nur Freude an spontaner, ungeplanter Malerei und nackten Menschen. _{(Joseph Meder, 1909)}

Meder schreef dit als Dürerkenner. Ik kan dan ook niet helpen om een overeenkomst te zien met die andere groep renaissancekunstenaars die een zilverstiftrevival probeerden te verwerkelijken: de Prerafaëlieten. Deze groep Engelse kunstenaars zocht een terugkeer naar eenvoudige composities (en levenswijze) en een nauwkeurige, realistische werkwijze zoals in de tijd van Rafaël, een tijdgenoot van Dürer. Ze plaatsten zich uit verering van de meester vóór hem en liepen rond als fanatici in eenvoudige jurken van ruwe stof.

De boekband

Meders boekje is dan ook een vreemd imitatie-renaissance zilverstiftpromotiewerkje. Dat zeg ik met alle liefde voor het medium – niet omdat ik de Renaissance wil terugbrengen. De herintroductie van oude technieken in een nieuwe tijd kan tot nieuwe inzichten leiden maar het verleden haal je er niet mee terug.

Het boekje is desondanks een leuk werkje. Gezien de bladspiegel en het lettertype zou je bijna denken dat het een getijdenboekje uit die tijd is. Hoe goed is het ook dat hij er stalen van geprepareerd aan heeft toegevoegd, zodat je kunt voelen wat de bedoeling is.

Kroon op het boekje is wat mij betreft de facsimile zilverstift die met een draad aan het boekje is bevestigd en tegelijk als sluiting fungeert. Dit is duidelijk geïnspireerd op de vergelijkbare pensluiting van meerdere, nog bekende origineel-renaissance zilverstiftschetsboekjes zoals die van Jacob Guldenmundt uit 1584.

Zeker als de zilverstift nog aanwezig is, betaal je een flinke duit voor de eerste druk van Meders zilverstiftboekje. Liefhebber Aline Ehrhardt verzorgde de herdruk in 2015 maar deze is helaas uitverkocht. Gelukkig is alles goed te bekijken in een gratis pdf (volg de link).

De inhoud

Meders boekje geeft heel beknopt alle aspecten van de zilverstiftkunst weer: de geschiedenis, hoe een zilverstift eruitziet, hoe je een zilverstift zelf kunt maken, hoe vroeger papier geprepareerd werd, hoe je zelf makkelijk papier kunt prepareren, en hoe je ermee tekent.

Sommige informatie is anders dan ik op zilverstift.nl geef. Wie er gelijk heeft, is niet de juiste vraag. Ik gebruik bijvoorbeeld fixeer waar Meder zegt dat je klaar bent zodra je met tekenen klaarbent en de tekening er door oxidatie alleen mooier wordt. Dat is minder een tegenstelling dan het klinkt. Ook ik waardeer de verkleuring door oxidatie. Ik werk veel groter waardoor onregelmatige verkleuring meer opvalt en er veel meer kans is op uitvegen. Ook bestonden fixeerspuitbussen nog niet in 1909.

De informatie die Meder geeft is heel beperkt. Hij stipt alles wat een beginnende zilverstifttekenaar nodig heeft zo kort aan dat je onherroepelijk met vragen blijft zitten. Zie het dan ook meer als een juweeltje om de interesse te wekken. De echte ontdekkingstocht volgt erna pas.

Meders geschiedenis van de zilverstift behandelt voorspelbaar vooral de Renaissance, maar wel met voorbeelden uit verschillende landen: behalve zijn geliefde Dürer en Cennini, ook o.a. Giotto, Botticelli, Raphael, Van Eyck en Memling. Met het noemen van deze grote namen geeft hij legitimiteit aan het medium.

Veertien jaar later, in 1923, heeft Joseph Meder in zijn boek Die Handzeichnung een veel uitgebreider hoofdstuk gewijd aan Metallstiftzeichnungen. Ondertussen in het laatste jaar van zijn directeurschap van de Albertina is dit boek veel wetenschappelijker en minder vanuit emotioneel liefhebberschap geschreven. Hij heeft hier ook aan de geschiedenis de Prerafaëllieten kunnen toevoegen.

Tot slot

Wat moet je nou met zo’n boekje? Het is sowieso een mooie toevoeging aan een curiosaverzameling van een zilverstiftliefhebber. Als het gaat om kunsttechnische informatie, is het boek van Schwalb en Mazzullo uiteraard veel nuttiger. Het is typerend voor zilverstift: eeuwig in de niche, gewaardeerd door kunstkenners en tekenaars, voortdurend net niet vergeten. Ik voeg mij met dezelfde liefde en bescheidenheid in dit rijtje.

Sehr leicht gehen die Künste verloren, aber schwer findet man sie wieder. _{(Joseph Meder, 1909)}

Uitgelichte afbeelding: “Das Büchlein vom Silbersteft” door Joseph Meder, 1909.

• Edelsmeden werken in smeltdampen en slijpen kwantitatief veel meer zilver dan zilverstifttekenaars.
• Het zilverstof dat wij produceren is niet veel maar in principe ook niet gezond.
• Laat medische toepassingen van zilver en het jagen op weerwolven liever over aan professionals.

De risico’s van zilverstof

Wij zilverstifttekenaars zijn geen edelsmeden. We smelten het zilver niet en ademen dus ook geen giftige dampen in. Dat scheelt ontzettend veel. Maar we schuren wel het zilver tot er fijn zilverstof aan de grondering blijft hangen. En we schuren de punt regelmatig bij. Er ontstaat dus zilverstof die we ook inademen. De hoeveelheden afgeschuurd zilverstof liggen wel veel lager dan bij edelsmeden.

Het menselijk oog neemt alleen stof waar van minimaal 50-100 micrometer. Stof onder de 5 micrometer is echt gevaarlijk: dat komt veel verder je lichaam in waar het grote schade kan toebrengen. Zulke fijne deeltjes ontstaan over het algemeen alleen door verdamping bij het smeltproces.

Groter stof door schuren is echter ook niet onschadelijk. Dit wordt weliswaar door je longen tegengehouden, maar het is te zwaar voor je lichaam om allemaal er weer uit te werken. Stof dat achterblijft en ophoopt in je longen, zal uiteindelijk ook schade veroorzaken.

Zilver als medicijn

Behalve verschil in formaat, is er ook verschil in materiaal van de stofdeeltjes. Zilver in je longen is dus sowieso schadelijk als rommel wat er niet hoort. Voegt het materiaal zilver daar nog een extra risico aan toe, zoals bijvoorbeeld het giftige lood? Wat doet zilver met je lichaam?

Een zilveren mes, gedoopt in lamsbloed, zal een Djinn doden. Weerwolven kunnen worden gedood met zilver in het hart. Het heeft echter geen effect op wezens met een hogere rang, zoals engelen en de ruiters van de Apocalyps. (Bron: Supernatural Wiki)

Iets serieuzer dan zeer vermakelijke popcultuur wordt het als we verhalen uit de oudheid lezen. Sinds Hippocrates speelt zilver een rol als medicijn. Hij beschreef 400 voor Christus al hoe zilver ontstekingen in wonden kan voorkomen. Zilvernanodeeltjes hebben een antibacteriële werking waarvan in de gezondheidszorg al heel lang, en nog steeds, dankbaar gebruik wordt gemaakt.

[Silver] has had a chequered past. It did a fine job of preventing infection, the problem was that the silver was also toxic to heart tissue. (Vance Fowler, specialist infectieziektes aan de Duke Universiteit in Durham, North Carolina)

Kwakzalvers hebben die klok ook horen luiden en laten zich niet storen door het feit dat ze niet weten waar de klepel hangt. Nanodeeltjes zilver in water heet colloïdaal zilver. Dit wordt verkocht om je huid mee in te smeren. Dat kan weinig kwaad, net zoals zilveren sieraden weinig kwaad kunnen. Het is echter een hardnekkig en schadelijk gerucht dat om bovenstaande redenen het drinken van ‘zilverwater’ effectief zou zijn tegen virussen.

Het is in Nederland sinds 2002 verboden om colloïdaal te verkopen in voedingssupplementen en voedingsmiddelen. Verkoop voor uitwendig gebruik is wel toegestaan. Aangezien koper ook gebruikt kan worden in metalpoint, is het goed te weten dat koper de ogen kan beschadigen en de huid irriteren (Charles Lewton-Brain, edelsmid bij Ganoksin).

Risico’s zilverstift beperken

Hoe je kunt voorkomen dat je zilverstof binnenkrijgt als zilverstifttekenaar is lastig. Edelsmeden kunnen allerlei ventilatiesystemen inbouwen, je werkplek zo stofvrij houden is sowieso een goed idee. Zowel voor edelsmeden als voor zilverstifttekenaar geldt dat een masker weliswaar het gezondst zou zijn, maar het precieze werk nagenoeg onmogelijk maakt. Voor de kleine hoeveelheden zilverstoft bij tekenaars is een masker wellicht ook overkill.

De grootste winst om zilverstof te voorkomen is voor edelsmeden het nat schuren, met water of met olie. Zowel water als olie is funest voor je zilverstifttekening. Je zou het schuren van je punt op die manier kunnen doen, en dan de stift afdrogen. Voor mij is dat lastig: ik werk groot, ik schuur de punt elke paar minuten. Nat schuren zou bijzonder omslachtig zijn voor mij, nagenoeg onhaalbaar. En dan hou je nog steeds het stof dat ontstaat bij het schuren van de stift over de grondering: het daadwerkelijke tekenen. Dat kon sowieso niet nat.

Veel kunstenaarsbenodigdheden zijn ongezond, denk aan loodwit, cadmiumgeel, terpentine, spuitverf, etc. Het stof dat vrijkomt bij het tekenen met zilverstift hoort hier ook bij. Ik ben geen arts, kan niet inschatten hoe erg het is. Om eerlijk te zijn denk ik dat het gebruik van de fixeerspuitbus in een te slecht geventileerde ruimte schadelijker is. Zelf leg ik me erbij neer dat de zilverstift een klein risico met zich meebrengt bij intensief gebruik maar oordeel vooral zelf. Ik vond het in ieder geval interessant om deze kant van het materiaal ook eens te belichten.

Uitgelichte afbeelding: zilveren nanodeeltjes.

Rembrandt Harmensz van Rijn (1606-1669) portretteerde regelmatig zijn jonge vrouw Saskia van Uylenburgh. Enkele van zijn studies tonen haar op haar ziekbed; in 1642 stierf Saskia na een langdurige ziekte op slechts 30-jarige leeftijd.

Een van Rembrandts meest persoonlijke werken is de zilverstifttekening die ter herinnering aan hun verloving werd gemaakt. In die tijd werd dit echt als een high-society huwelijk gezien. Beide ouderparen waren welgesteld: de Rembrandts waren een succesvolle molenaarsfamilie en Saskia’s vader de burgemeester van Leeuwarden.

Saskia steunt haar met een breedgerande hoed bedekte hoofd op haar linkerarm, in haar rechterhand houdt ze een bloem, misschien een roos. Het verwijst naar liefde en huwelijk, maar ook naar vergankelijkheid. Het woord ‘getraut’ verwijst naar de huwelijksbelofte; de bruiloft vond pas plaats op 22 juni 1634.

Waarom heeft Rembrandt zijn verloofde specifiek met een zilverstifttekening vastgelegd? Ook in zijn tijd gold de zilverstift toch meestal als schetsmedium. Maar een olieverfschilderij zoals deze schets is niet bekend. Wel heeft hij dat zelfde jaar Saskia met breedgerande hoed geschilderd, zij het vanuit een ander perspectief. Misschien, en dit is wilde speculatie van mijn kant als medekunstenaar, was de zilverstiftschets als verlovingscadeau een belofte voor een olieverfschilderij, net zoals het een belofte om te trouwen was. Schetsen veranderen, daar zijn het schetsen voor. Maar Rembrandt heeft beide beloft ingelost.

Vermeldingswaardig is dat Rembrandt weinig ondertekeningen maakte, noch in houtskool noch in zilverstift. Dat had te maken met zijn stijl: Zijn losse toets stelde hem in staat het schilderij meteen in verf op te zetten.

De jonge Rembrandt was in 1633, het jaar van de zilverstifttekening en van het schilderij, nog geen zelfstandig schilder. Hij was in de leer van Pieter Lastman en werkte vanuit de kunsthandel van Saskia’s oom Hendrick Uylenburgh waar hij zich ingekocht had. Daar maakte hij die paar jaar vooral portretten in opdracht van rijke Amsterdammers. Het portretteren zat hem in die tijd dus in de vingers.

In Rembrandt, de verwarde bruidegom (Oud Holland 115) schrijft Irene Groeneweg dat Rembrandt en Saskia ten tijde van de zilverstifttekening onderweg waren in Friesland. Dat zou het gebruik van de zilverstift verklaren. Het blad meet slechts 18,5 x 10,6 cm. Rembrandt had onderweg niet de beschikking over zijn hele atelier met materialen. En er zijn meer zilverstift-reisschetsboekjes bekend. Er wordt zelfs gesuggereerd dat Saskia’s zonnige zomerhoed naar de zomerse reis hint maar diezelfde hoed schittert op meerdere schilderijen van Rembrandt.

Rembrandt schonk de tekening, dat waarschijnlijk was ingelijst, aan zijn bruid als bevestiging van zijn huwelijksbelofte. Hoewel dit soort zilverstifttekeningetjes over het algemeen als schets gezien worden, in aanloop naar een eindproduct in olieverf, heeft de kunstenaar deze zelf gepresenteerd als eindproduct. Dat is een leuk detail voor ons zilverstiftliefhebbers – en een paar eeuwen voordat de prerafaëlieten hiermee begonnen.

Er zijn wel degelijk trucs om je tekening met wat meer geweld donkerder te krijgen. Dat is bijvoorbeeld fijn als je groter werkt, als je geen behoefte hebt aan een al te zachte tekening of als je simpelweg minder geduld hebt. Hoewel voorzichtigheid altijd geboden is omdat beschadigingen aan de grondering niet te corrigeren zijn.

Zo kun je een zilverstift ‘slijpen’, of eigenlijk opruwen met schuurpapier of, mijn favoriet, een baksteen. Dit werkt bij een zilverstift vanaf 1 mm draaddikte. Draad van 0,5 mm is te dun om (voordeel te hebben door) te slijpen. Hoe dikker hoe meer voordeel slijpen of opruwen geeft. Een ruwe punt heeft in feite heel dunne braampjes die makkelijker afgeven als je er een beetje druk op uitoefent (zie uitgelichte foto). Na elke paar strepen is dat weer glad gesleten en is druk gebruiken weer zinloos.

Te hard duwen met zilverstift

Wat gebeurt er als je toch druk gebruikt bij zilverstift? Ten eerste heb je bij de dunnere zilverstiften (1mm en dunner) grote kans dat de punt ombuigt. Als de punt jouw druk houdt, heb je als volgende probleem dat je meer kans hebt op beschadiging van je preparatielaag of zelfs het papier. Zeker bij die dunnere en dus scherpere stiften.

Om de Duitse zilverstiftkunstenaar Horst Kuschel te citeren: “Und so einen Silberstift niieeenicht und unter keinen Umständen mit Druck schieben…. NIE!”.

Zelfs als je druk langzaam opbouwt, zal teveel druk uiteindelijk de grondlaag beschadigen. Eerst lijkt het wel te werken, het wordt donkerder, maar dan zie je ribbels ontstaan en vroeger of later valt er dan een stukje grondering uit. En dat valt niet te herstellen. Zilverstift pakt niet op ongeprepareerd papier. Een nieuw stukje preparatie valt ook niet onzichtbaar te vullen. Je zou bij een heel klein stukje hooguit kunnen smokkelen met potlood – wat je wel blijft zien als je van de zijkant kijkt, en aan de kleur.

Tegelijk is echter ook mijn ervaring dat bij te lang voorzichtig opbouwen, uiteindelijk je grondering toch verzadigd raakt. Of, omdat voorzichtig langzaam opbouwen zoveel tijd kost en bestaat uit heel dunne laagjes, je krijgt kleurverschil omdat die plekken harder oxideren. Of een combinatie, omdat je, om verschil in oxidatieverkleuring te voorkomen bij erg vochtig weer en veel lagen, je teveel tussentijds fixeert en de grondering simpelweg dichtvernist is zodat je zilverstift niet meer pakt.

De enige optie is veel proberen zodat je de grenzen van het materiaal goed aanvoelt. En eventueel voor donkerdere plekken smokkelen door aluminium te gebruiken. Aluminium heeft een blauwere kleur dan zilver en oxideert niet zichtbaar. Naast elkaar is duidelijk verschil in kleur te zien, maar als je een donkere zilverstiftdetail iets donkerder maakt met aluminium, door elkaar dus, zie je nauwelijks verschil.

Het volgende criterium dat de dikte van je draad bepaalt, is je tekenstijl. Omdat zilverstift een oud medium is, zijn er relatief veel kunstenaars die er traditioneel heel fijntjes mee tekenen. Maar je kunt ook heel abstract werk heel fijntjes willen tekenen. Mijn voorkeur heeft het, om wat grover te werk te gaan, zodat je de arceringen nog kunt zien, de worsteling. Ik wil een tekening laten zien, geen fotoreproductie. Maar dat is mijn persoonlijke voorkeur, trek je hier vooral niets van aan.

Een verder criterium is wat jouw het beste ligt. Ik heb ervaring met een staaf van vier millimeter. Door de natuur van het medium, toch al stroef, was dit flink aanpoten. Je kunt er prima groot mee werken. Het nadeel hierbij vind ik wel dat je weliswaar grove lijnen kunt laten zien, maar geen lekker contrast kunt krijgen. Één lijn zilverstift is niet donker, pas als je arceert, herhaalt en herhaalt, wordt het donkerder. De lijn wordt niet donkerder als je meer druk uitoefent. Een vier millimeter dikke draad heeft naar verhouding een groter oppervlak op de punt dat hard en glad is en niets afgeeft. Vaak schuren tijdens het tekenen helpt.

Met een halve millimeter kun je dan wel weer heel fijntjes werken, maar omdat de punt zo klein en scherp is, beschadig je heel makkelijk de preparatielaag of zelfs het papier. Je kunt er wel heel klein en heel fijntjes mee werken.

Het laatste criterium is een puur praktische: past het draad in een houder? Hoe dikker het draad, hoe makkelijker het is om een houder zelf te improviseren. Maar uiteindelijk, ook bij een draad van twee millimeter dikte, is het prettiger om bij veelvuldig gebruik een houder te gebruiken die handig is in gebruik. Mechanische potloodhouders of vulpotloden zijn heel geschikt maar de maten komen niet altijd overeen met de beschikbare maten draad. En sommige minder gebruikelijke maten vulpotlood zijn meteen een stuk duurder en/of lastiger te krijgen. (Nee, een draad die ook maar 0,1 millimeter te dik is, past echt niet in de houder.)

Beschikbaarheid zilverdraad en vulpotloden (mm)

In theorie kun je natuurlijk elke gewenste dikte draad laten maken. Dat kost alleen wel wat. Je kunt ook zelf draad tappen met een draadtap, zoals hieronder te koop bij De Zilverwinkel: per mm van 0,7 tot 2,0 mm.

Trudy Huisman

Trudy Huisman is een van de weinige Nederlandse kunstenaars die net als ik met zilverstift werkt. Zij geeft tekenlessen in Zutphen. Bij interesse kun je haar mailen op [email protected] of bellen op 0650248690. De lessen duren twee uur en worden gegeven in Zutphen. De kosten (max 4 personen) bedragen 30 euro. Schroom niet om te informeren naar de cursus! Materiaal kun je bij mij kopen in de zilverstiftwebshop.

Online cursus Rick Raakt!

Rick is een stichting die in Weert en omgeving culturele cursussen aanbiedt. Docenten Jan Bustin en Linty de Bruijn hebben een cursus tekenen met zilverstift ontwikkeld die ze volledig online aanbieden. De prijs varieert van 49,95 euro tot 69,96 euro voor 125 uur lesduur.

Cursus Tekenen Rijksmuseum

Het Rijksmuseum in Amsterdam biedt een cursus Tekenen aan waarin je in technieken als etsen, tekenen met een penseel, pastel en zilverstift wordt geintroduceerd. Het is een dure cursus maar dan krijg je wel Het Rijksmuseum. De kosten bedragen 400 euro voor 12 lessen, 4 rondleidingen en al het materiaal. De cursussen voor begin 2024 zijn volgeboekt. Let op: de online versie van deze cursus behandelt niet zilverstift.

Online cursussen

• Silverpoint Drawing: Process, Tradition and Legacy, door The Renaissance Workshop, UK. Zes wekelijkse online sessies voor 200 GBP (234 euro). Is al begonnen in Juli, 2023 maar ik vermeld deze toch omdat er volgend jaar vast een nieuwe begint en er veel interessants op de website te vinden is. Van de makers van de facsimile Renaissance zilverstift!

De tentoonstelling “Silver” is georganiseerd door DFN Projects bij New York Artists Equity. Sinds 1947 bevordert de NY Artists Equity Association opkomende kunstenaars, vooral uit ondervertegenwoordigde groepen. De Equity Gallery in NYC biedt tentoonstellingen en fungeert als een hub voor workshops en programma’s waar belangrijke kunstonderwerpen worden verkend en professionals samenkomen.

Uit het expositiestatement: “In onze hedendaagse kunstwereld, die overspoeld wordt door wegwerpplaatjes die razendsnel geproduceerd en geconsumeerd worden, heeft de valuta van onmiddellijke resultaten en brutale gebaren geen enkele nieuwe allure of echte waarde meer. Discrete werken, geduldig vervaardigd, lijken nu het meer radicale idee, net als de praktijk van het tekenen.”

Een zilverstiftexpositie van een hedendaagse kunstenaar is al schaars genoeg. De beroemdste overzichtstentoonstelling van zilverstiftkunst “The Fine Line: Drawing with Silver in America”, werd in 1985 door Bruce Weber in the Norton Gallery and School of Art georganiseerd. Hierbij is een catalogus uitgegeven!

Garvey|Simon, ook in New York, verzorgde in 2015 “METALPOINT NOW!” met Robyn Ellenbogen, Jonathan Hammer, Marietta Hoferer, Michael Kukla, Cynthia Lin, Tom Mazzullo, Michael Nichols, Susan Schwalb, Scherer en Ouporov. Gregg and Marquis Galleries verzorgden in 2014 “The Silverpoint Exhibition” in de National Arts Club, wederom in New York.

Ook deze verzameling van professionele zilverstiftkunstenaars uit de hele Verenigde Staten was weer een mijlpaal voor dit medium. Ik hoop dat er nog meer volgen – en Nederland mag hierin niet achterblijven.

Het discussiepanel werd geleid door Michael Gormley van New York Artists Equity en Lisa Lebofsky van DFN Projects. De panelleden bestaan uit zilverstiftkunstenaars Noah Buchanan, Sherry Camhy, Lori Field, Margaret Krug, Phil Padwe, Darryl Babatunde Smith en Tamia Alston Ward.

Nederland

• Welke galerie durft?

Verenigd Koninkrijk

• Anima Mundi Gallery, St Ives – Van 22/12/23 – 9/2/24 is er een groepstentoonstelling te zien met o.a. het werk van zilverstiftkunstenaar Roy Eastland, die er in 2023 ook een solo had.
• Bluerider Art, London – Carol Prusa, 2023
• Patrick Heide Contemporary Art, London – Susan Schwalb, 2023
• Union Gallery, London – Daniel Blumberg, 2023

Europa overig

• Athens Art Gallery, Griekenland – Darryl Keith Babatunde Smith, 2023
• MA Artecontemporaneo Gallery, Spanje – Jeannine Cook, 2021

Verenigde Staten

• Jim Kempner Fine Art, NY – Susan Schwalb, 2023
• Welancora Gallery, NY – Tamia Alston-Ward, 2023
• Heather Gaudio Fine Art, NY – Susan Schwalb, 2022
• Garvey|Simon, NY – Margot Elizabeth Glass, 2022
• NY Equity – Groepsexpo “Silver”, 2022. Zilverstiftkunstenaars: Steven Assael, Noah Buchanan, Sherry Camhy, Jeannine Cook, Diana Corvelle, Lori Field, Margot Glass, Josh Henderson, Margaret Krug, Helena La Rota López, Tom Mazzullo, Phil Padwe, Lauren Amalia Redding, Ephraim Rubenstein, Koo Schadler, Jos. A Smith, Darryl Babatunde Smith, Costa Vavagiakis, Jenny Walton, Tamia Alston Ward, Lea Wight, Dan Witz, and Zane York.
• DFN Gallery, NY – Jeannine Cook, 2022
• Sager Reeves Gallery, Columbia, Missouri – Michael Nichols, 2019

Beurzen binnen- en buitenland

• Art On Paper New York 2023 – kunstenaar Susan Schwalb, stand Patrick Heide Contemporary Art
• Art Allies overzichtsexpo collectief 2023 – kunstenaar Ben van der Wel
• KunstRAI 2022 – kunstenaar Ben van der Wel, stand Popinnart
• Art The Hague 2021 – kunstenaar Ben van der Wel, stand Popinnart

Oude zilverstiftmeesters

Handel in zilverstifttekeningen van overleden kunstenaars is een ander vak. Dan kom je toch eerder bij de Spiegelstraat in Amsterdam of de TEFAF in Maastricht uit. Daarnaast zijn deze oude zilverstiftmeesters natuurlijk ook hier en daar te zien in musea, zoals het Rijksmuseum. Maar dat is allemaal voor een andere keer.

In tekenkunst worden meestal kleinere formaten gebruikt dan in schilderkunst. Het is niet eenvoudig om heel grote vellen papier te maken en vervolgens zijn deze extra kwetsbaar. In vroegere tijden werden zilverstifttekeningen bovendien vooral gebruikt als schetsen, onderweg op reis, of als voorbereidende studies voor grotere olieverfschilderijen.

Compacte schetsboekjes van gebonden perkament werden gebruikt om onderweg te schetsen. Dit kun je goed zien bij bovenstaande Het Guldenmundt schetsboek dat nog geen 10 bij 20 centimeter meet. De schetsen werden soms later uitgewerkt tot volwaardige schilderijen die wel groter waren.

Tegen het einde van de negentiende eeuw begon er een verschuiving plaats te vinden. Zilverstifttekeningen werden steeds vaker gezien als een op zichzelf staand eindproduct. Toch was het destijds nog steeds ongebruikelijk om tekeningen te maken die groter waren dan zo’n 30 x 40 cm.

Tegen het einde van de twintigste eeuw begon de perceptie rond zilverstifttekeningen aanzienlijk te veranderen. Kunstenaars begonnen te experimenteren met grotere formaten, waarbij ze de grenzen van de traditionele praktijk doorbraken. Voorbeelden van visionaire zilverstiftkunstenaars, zoals Susan Schwab, illustreerden deze verschuiving naar monumentaliteit in zilverstiftkunst.

Waar moet je op letten als je groter gaat tekenen met zilverstift? Het grote verschil met de grote grafiettekeningen van nu is dat je voor metalpoint je het papier moet gronderen. Het papier heeft ook meer te verduren als je het met zo’n metalen stift bewerkt.

Gronderen hoeft je formaat niet te beperken. Sterker nog, hoe groter het vel, hoe minder last je hebt van eventueel kromtrekken. Je kunt grotere vellen opspannen als je gaat gronderen maar het hoeft niet eens. Als je het papier grondeert en te drogen ophangt, droogt het al tamelijk vlak. Tegen de tijd dat je klaar bent met de tekening, is het papier helemaal vlak door de druk van de zilverstift.

Het grootste vel handgeschept papier is 171,635 m² en werd gemaakt door het Comité voor de 150e Verjaardag van Okamoto Elementary School (Japan) in Echizen, Fukui, Japan op 11 augustus 2022.

Het grootste papier dat je makkelijk en betaalbaar kunt kopen, vind je op rol en meet twee bij tien meter. Dat is twintig vierkante meter. Ik ken geen zilverstiftkunstenaar die zo groot werkt. Het papier is dus niet het probleem als je groot wilt werken.

Je hebt voor groot werk wel een groot atelier nodig en eindeloos veel geduld. Je werkhouding zal op dat formaat ook een uitdaging worden. Vooral ook omdat je met zilverstift meer herhaalde bewegingen moet maken dan bij grafiet, houtskool, inkt of verf. In mijn ervaring werkt verticaal tekenen met zilverstift slecht: het vel papier op een gladde muur (of een met houten platen of karton bekleedde muur) hangen en betekenen zoals met verf of met houtskool prima werkt, is met zilverstift nog lastiger.

Een vel dat groter is dan je werktafel levert ook problemen op: je kunt het er wel overheen laten hangen maar terwijl je er boven hangt, beschadig je makkelijk het vel. Een heel grote werktafel is prima te maken maar je kunt je armen niet langer maken. Wel zou je kunnen werken met dikkere zilverstiften, metalen schuurwol, zilveren of aluminium platen etc om grotere tekenbewegingen te kunnen maken en sneller oppervlakte te kunnen vullen.

Groot werken op papier is te doen, ik doe het, maar je begrijpt waarom het een negatief effect op je tekenen kan hebben. Dan is werken in losse, kleinere delen een stuk prettiger en het resultaat snel beter. Afhankelijk van je stijl kunnen de naden afbreuk doen aan je werk, of iets toevoegen.

Wat mij helemaal niet tegenviel, is je tekening in kleinere delen opsplitsen en de vellen achteraf aan elkaar lijmen. Je moet daarvoor natuurlijk netjes werken om geen onherstelbare vlekken te maken. Bovenstaande tekening bestaat uit meerdere aan elkaar gelijmde betekende vellen.

De zilverstift, eens beperkt tot intieme schetsboeken, vindt nu haar weg naar grote doeken en muren, wat ook de impact van de kunstwerken vergroot. De grenzen van de zilverstiftkunst worden flink verlegd, waardoor een rijkdom aan mogelijkheden ontstaat voor kunstenaars om hun verhalen en visies op een monumentale schaal te presenteren. Metalpoint wordt nog steeds niet heel veel gebruikt maar als je naar ontwikkeling van het medium kijkt, is onze tijd pas echt de bloeitijd.

Ten eerste moet je er rekening mee houden dat je tekening in totaal minder donker zal worden dan met grafiet. Begin met het donkerste gedeelte en werk naar lichtere onderdelen toe. Dan loop je niet het risico dat je niet meer donkerder blijkt te kunnen.

Ten tweede zul je in plaats van harder duwen, veel lagen voorzichtige, gekruiste arcering moeten aanbrengen. De fijnmazigheid van dit arceren geeft als bijkomend voordeel een genuanceerd opgebouwde levendigheid weer en, als je ermee rekening houdt, ook tonen, contouren en texturen, en diepte.

Er zijn ook andere methoden. Je ziet in hedendaagse metalpoint ook wel eens het gebruik van metalen schuursponsjes. De koperen zijn leuk en ze zijn in gespecialiseerde winkels ook wel in zilver te krijgen. Een andere methode is ervoor te zorgen dat je punt goed afgerond is zodat je door heel zacht te cirkelen een vlak opbouwt. Lijnen zie je dan niet meer maar je loopt meer het risico op dat het onberekenbaar gaat vlekken. De basis van zilverstift ligt toch bij arceren.

Kruisarceren begint in de praktijk bij het leggen van dunne diagonale lijnen in meerdere richtingen. In die zin gaat het werken met zilverstift meer richting werken met inkt of droge naald. Met zilverstift zul je ook langzaam met lijntjes moeten opbouwen tot het donkerder wordt. Zo scherp als met inkt of droge naald worden de zilverstiftlijnen natuurlijk nooit.

Arceringen bieden de mogelijkheid om diepte en ruimtelijke definitie te geven door verschillende niveaus van helderheid of donkerheid van een object te creëren. Het aanbrengen van arceringen met lichtere en dunnere lijnen geeft de illusie van highlights of gebieden die dichter bij de kijker liggen, terwijl donkere en dichtere gebieden zich lijken terug te trekken of in de schaduw liggen. Door het lagere contrast dat zilverstift te bieden heeft, loop je risico op een plattere tekening.

Een neveneffect van arceren bij zilverstift waar je rekening mee moet houden is het risico op uitvegen met je hand. Bij arceren beweeg je je hand heel veel, dus valt er ook heel veel uit te vegen. Alle tekenaars en schilders zijn in meerdere of mindere mate hiermee bekend maar ik wil het toch nog even noemen. Olieverfschilders gebruiken een schilderstok maar tekenaars hebben het gelukkig een stuk makkelijker. Ik leg een vel schoon glad papier onder mijn tekenhand, gewoon een A4-tje uit de printer die ik af en toe vervang.

Het proces kan tijdrovend zijn. Elke laag arceringen en kruisarceringen bouwt voort op de vorige en voegt verdere diepte toe aan de tonale kwaliteiten en texturen van het werk in wording. De truc is te weten hoe ver je kunt gaan. Het lagere contrast kan je nog lang verrassen bij zilverstift. Daarom is het belangrijk te beginnen bij de donkerste delen en terug te werken naar het wit van het papier. Dit proces valt ook niet in te korten door even snel wild met meer druk te arceren, je grondering zal sneuvelen en dat valt niet te corrigeren.

Concluderend kan het belang van kruisarceringen in zilverpunttekeningen niet genoeg worden benadrukt. Het dient als een fundamenteel hulpmiddel voor zilverstifttekenaars, dat ons in staat stelt om diepte en dimensie af te bakenen en tonale kenmerken te controleren. Het kost wat geduld maar ik vind het ook heerlijk meditatief.

Schwalb en Mazzullo

Het boek van Susan Schwalb en Tom Mazzullo (artikelafbeelding bovenaan) steekt met kop en schouders overal bovenuit en is een musthave voor iedereen die serieus met zilverstift aan de slag wil.

• “Silverpoint and Metalpoint Drawing. A Complete Guide to the Medium.” door Susan Schwalb en Tom Mazzullo. – Wat de ondertitel zegt. Hier staat alles in (behalve specifieke informatie voor Nederland zoals winkels en cursussen). 50,99 euro bij Athenaeum boekhandel.

National Gallery catalogus

• “Drawing in Silver and Gold: Leonardo to Jasper Johns”, Sell Stacey and Hugo Chapman et al., Princeton University Press, 2015. National Gallery of Art tentoonstellingscatalogus. – Geen herdruk vooralsnog. Nog wel tweedehands te krijgen vanaf veertig euro.

Cennino Cennini

• “The Craftsman’s Handbook” door Cennino Cennini – Secties V – XII van dit praktische Renaissance techniekboek beschrijft zilverstift. Achter de link de gratis Engelstalige pdf. Ook te koop in boekvorm in het Nederlands: 30,85 euro bij Athenaeum boekhandel.

Joseph Meder

• “Das Büchlein vom Silbersteft” door Joseph Meder, 1909. Het origineel is een vreemde nep-renaissance zilverstiftpromotiewerk met, heel leuk, net als oude zilverstiftschetsboeken, gebonden met een zilverstift. Deze eerste druk is erg kostbaar maar er is gelukkig een gratis pdf (volg de link). Aline Ehrhardt verzorgde de herdruk in 2015 maar deze is helaas uitverkocht.

Jacob Guldenmundt

Een tijdje terug werd een uniek zestiende-eeuws zilverstift-schetsboek verkocht door Antiquariat Inlibris, Wenen. Het is gemaakt door de Duitser Jacob Guldenmundt in 1584. Het octavo boekje bestaat uit 18 vellen in leer gebonden, geprepareerd perkament. De scharnieren worden afgesloten door… een zilverstift van 176 mm!

Websites

• Silverpointweb. “Serving the silverpoint community since 1993”. Informatie over allerlei voor zilverstift benodigde technieken. Ook een webshop maar let op: verscheept vanuit de VS dus niet zo geschikt voor NL.
• Zilverstiftkunstenaar Joshua Henderson deelt net als ik ook al zijn ervaring met de techniek op de website van Legion Paper.
• Zo ook kunstenaar Holly Larner schrijft in haar online Notebook (sinds 1993) over Pastel, Charcoal, Plumbago, and Silver-point.
• En, ja, zilverstift.nl. Ter promotie van de zilverstift! Vanuit mijn ervaring als zilverstiftkunstenaar: Ben van der Wel.

• Stifthouder (5 euro bij Gerstaecker)
  • Evt met foam grip (9 euro voor drie stuks Bol.com)
• Zelf maken van een takje (gratis)
• Historische replica: handgemaakte zilverstift zonder houder (49 – 199 GBP bij The Renaissance Workshop)
• Stifthouder vanaf 3,50 euro inclusief 2 x 100 mm aluminiumstift (hier in de zilverstift.nl webshop)
• Tweezijdige metalen houder voor twee diktes (19,20 GBP bij Cornelissen maar hopelijk binnenkort goedkoper in de zilverstift.nl webshop)

Vulpotloden en grafietstifthouder

Vulpotloden werken in theorie voor de dunnere stiften, 0,5 en 0,7 mm. Die zijn in overvloed verkrijgbaar voor weinig geld. Maar de draadjes moeten perfect recht zijn anders loopt het niet lekker.

Dan heb je stifthouders van 1 mm en 2 mm. Vooral die van 2 mm zijn wat duurder: Gerstaecker vraagt er bijvoorbeeld 5 euro voor (inclusief grafietstift, zonder zilver dus). En die zijn wat erg slank. In combinatie met het stroevere metalpoint tekenwerk adviseer ik hierbij een foamgrip.

Ik heb zelf zo kunnen inkopen dat ik ze voor 3,50 euro kan aanbieden en dan krijg je er bijvoorbeeld 10 cm aluminiumstift bij. Die zijn balpenformaat, dat is wel redelijk te doen zonder foamgrip.

Tekenen met dikkere metaalstiften gaat op zich prima als je groot wil werken. Metalpoint heeft geen maximumformaat, al zie je het niet vaak. Er zijn wel moderne metalpointkunstenaars die bijvoorbeeld ook met munten, plaatjes of schuurwol werken. Kant-en-klare stifthouders dikker dan 2 mm zijn eigenlijk niet te krijgen, behalve krijthouders: Koh-I-Noor heeft een stifthouder voor een flink dikke stift van 5,6 mm.

Tweezijdige metalen houder voor twee diktes

L. Cornelissen & Son, een heel mooie kunstenaarsbenodigdhedenwinkel in London, verkoopt een tweezijdige metalen houder voor twee diktes metaalstift. De stiften schroef je er in vast. Het is een mooie, zwaren houder. Het tweezijdige ervan is ook handig. De houder is degelijk en ziet er mooi uit.

Nadelen heeft deze ook. Behalve dat Cornelissen diep de Atlantische Oceaan ingedreven is dankzij de Brexit, vragen ze er sowieso al een stevige 19,20 GBP voor. Ik ga proberen of ik dit type houder goedkoper kan vinden of inkopen zodat ik ze hier in de webshop hopelijk goedkoper kan aanbieden.

Daarnaast is de houder nogal kort, zou van mij langer mogen. Nu past er maar een kort stiftje van maximaal vijf centimeter in. En het houdt minder prettig vast.

Tot slot is de schroefsluiting vrij dik en: van metaal. Als je tijdens het tekenen de stift onder een te kleine hoek houdt en onverhoopt met die metalen sluiting over je geprepareerde papier wrijft, geeft ook dat metaal natuurlijk af.

Stifthouder zelf maken

Je kunt ook zelf een stifthouder maken. Mijn collega uit Singapore, Angelina Cheong, die geweldige botanische tekeningen maakt met onder andere zilverstift, bracht mij op het idee. Zij maakt ze voor eigen gebruik en dat kan eigenlijk iedereen!

Om mijn 4,5 mm dikke zilverstift heb ik eenvoudigweg wat katoen gebonden. Verder kun je heel eenvoudig een stokje nemen en er een gat in de lengte boren in die diktes waar je boortjes van hebt. Let hierbij erop dat je compact hout gebruikt, en dan vooral dat de kern niet zacht is.

Aangezien je de laatste paar millimeter van je zilverstift staafje niet kunt gebruiken (en zelf omsmelten tot een nieuwe weer een vak apart is), is een zo lang mogelijk staafje voordeliger. Dan heb je ook extra lange boortjes nodig. Extra lange boortjes (langer dan 5 cm) vind je slecht bij de standaard klusketens maar zijn wel te bestellen als je goed zoekt. Als de stift is afgesleten, kun je wat hout eraf slijpen.

Kortom, economisch gezien is het voordeliger om voor het duurdere zilver een stifthouder te kopen. Voor het goedkope aluminium is het wel leuk om zelf een houder te knutselen en te vullen met 4,5 cm (zo diep gaan standaardboortjes).

Historische replica

The Renaissance Workshop biedt workshops aan in tekentechnieken van oude meesters. Daarnaast maakt hij (het is één persoon) replica’s van historische zilverstiften, zo cool. Hij maakt ze na van schilderijen uit de zestiende eeuw, zoals van Jan Gossaert en Rogier van der Weyden. In prijs variëren ze van 49 GBP tot 199 GBP.

Die prijs is hoog als je puur naar het zilver kijkt, maar je koopt ook het handwerk en het vooronderzoek, de geschiedenis. Ik heb ze nog niet geprobeerd (vanwege de prijs). Ze zien er heel gaaf uit en lijken mij mooi werken maar niet prettig vasthouden omdat ze zo dun zijn. Helaas is het zilver sterling, oftewel 925 in tegenstelling tot het zachtere 999. Ik zou zo’n replica willen kopen en in een vitrinekastje zetten om naar te kijken.

Van nature is zilver een helder, bijna wit metaal. Echter, wanneer het wordt blootgesteld aan de lucht, begint een reactieproces dat zilver laat reageren met zwavel in de lucht om zilversulfide te vormen. Deze chemische verandering, bekend als tarnishing of in het Nederlands ‘aanslag’, is een vorm van oxidatie. Als het proces lang genoeg duurt, is de bijna zwarte kleur van zilversulfide te zien.

Het heeft een aanzienlijke invloed op de kleur van metalpointtekeningen, omdat het de kenmerkende zilveren lijnen ook doet verkleuren. Omdat je er sneller bij bent, is het niet zwart maar sepia, bruin of oranje in plaats van het zwart dat je gewend bent van je zilveren bestek.

Hoewel dit misschien negatief klinkt, tast de oxidatie het zilver verder niet aan. Ze blijft bij een aanslag maar vreet niet verder zoals roest bij ijzer. Bovendien wordt de kleurverandering door veel kunstenaars gewaardeerd. De subtiele, bruinachtige tint voegt een zekere warmte en diepte toe aan de tekeningen. Als je eenmaal zilverstift hebt gebruikt, zal je opvallen hoe koud en éénkleurig grafiet is.

Oxidatie kan ook nadelen hebben. Te snelle oxidatie bij bijvoorbeeld vochtig weer of zweethanden kan resulteren in vlekkerige tekeningen met ongelijke tinten. Kunstenaars moeten daarom rekening houden met de mate en snelheid van oxidatie bij het maken van hun kunstwerken.

De behoefte om de oxidatie te controleren, heeft geleid tot het gebruik van andere soorten metaal. Goud en platina, bijvoorbeeld, oxideren niet en behouden hun oorspronkelijke kleur. Ze worden dus vaak gebruikt voor tekeningen die heldere, onveranderde lijnen vereisen. Tegelijkertijd brengen ze hun eigen unieke esthetiek met zich mee. Naar mijn bescheiden mening is het onveranderlijke lichtgrijs dat goud op witte ondergrond achterlaat, nogal koud. Je kunt ook met meerdere metalen in één tekening werken en gebruik maken van hun verschillende kleuren na oxidatie.

De oxidatie van zilver in je tekening is eenvoudig een halt toe te roepen, precies op het moment dat je het mooi vindt, door de tekening te fixeren. Hier kun je een eenvoudige fixeerspuitbus van de tekenwinkel voor gebruiken. Als je langer tekent, aan een grotere, complexere tekening, kun je ook heel goed de tekening tussentijds fixeren en daarna verder tekenen. Let wel dat fixeer wel de ruwheid van de grondlaag dichtlakt, waardoor je metaal steeds minder goed afgeeft.

Oxidatie is dus een aanzienlijk fenomeen in de wereld van metalpointtekeningen, met zowel uitdagingen als mogelijkheden. De werking van tijd speelt erdoor een belangrijke rol in het uiteindelijke uiterlijk en de sfeer van je werk.

Hoewel het een technische kwestie lijkt, gaat het effect van oxidatie op metalpoint tekeningen veel verder dan dat. Het is een verandering die de aantrekkingskracht van een kunstwerk diepgaand kan beïnvloeden. Bijgevolg belichaamt het de interactie tussen kunst en natuurwetenschappen die het hart van kunstgeschiedenis raken.

Naast zijn schilderkunst is er welgeteld één tekening bewaard gebleven waarvan zonder twijfel vastgesteld is dat die door Jan van Eyck gemaakt is. Die tekening is, net als bij veel vijftiende-eeuwse collega’s, gemaakt met zilverstift en bijzonder fragiel.

De tekening, Portret van een oude man, kan gezien worden als voorbereidende schets voor het geschilderde portret van (waarschijnlijk) Niccolò Albergati. Zilverstift werd vaak gebruikt voor voorbereidende schetsen. Links van zijn gezicht heeft Van Eyck precieze kleurinformatie genoteerd voor het latere schilderij.

Van Eyck heeft de tekening zo ver uitgewerkt dat het bijna oneerbiedig is om dat af te doen als slechts een schets. Net als bij zijn olieverfkunst, bewerkte van Eyck in deze zilverstifttekening ook elke kleine detail met grote precisie en realisme. Zilverstift liet kunstenaars details met een ongeëvenaarde precisie uitwerken, in contrast met krijt en houtskool.

Van Eyck was in staat om de gelaatstrekken van zijn onderwerpen heel nauwkeurig vast te leggen. Hij besteedde bijzondere aandacht aan de genuanceerde schaduwen en belichting, waarbij hij vertrouwde op de eigenschap van zilverstift om subtiele gradaties van toon en vorm te creëren.

In onze tijd is Roy Eastland een mooi voorbeeld van een zilverstiftkunstenaar die met zijn fijne portretten de erfenis van Van Eyck voortzet, vertaald naar het hedendaagse.

Donker naar licht

Zo donker als grafiet of tamelijk elk ander tekenmedium krijg je zilverstift nooit, dat moet gezegd. Je hebt dus sowieso een andere mindset nodig. Zo is het verstandig om te beginnen met de donkerste delen van je tekening. Dan weet je waarvandaan je terug kunt werken naar licht.

Zo voorkom je dat je er te laat achter komt dat je niet een donkerdere toon kunt bereiken waar je die wel nodig hebt. Een goede tip als je nog niet veel ervaring hebt of als je nieuwe metalen gebruikt.

Het is ook belangrijk je grond te kennen omdat een slechte of kwetsbare grond minder bewerking en dus minder lagen en minder tonale diepte kan hebben. Weersomstandigheden hebben ook invloed op je grond (afhankelijk van hoe goed geisoleerd je atelier is). Bij vochtiger weer is de grond stugger, stroever en kan het minder hebben.

Wennen aan de tonale schaal

Naarmate je ervaring groeit in dit medium, gaan de grenzen van de tonale schaal in je systeem zitten. Hoe vaker je het doet, hoe minder je erbij hoeft na te denken wat de donkerst mogelijke toon is en welke de middelste.

Ik begin ondertussen niet meer bij de donkerste delen omdat ik weet welke toon de middelste is. Kwestie van wennen dus, zoals voor elk medium geldt. De invloed van het weer op mijn grond kan mij daarentegen nog steeds verrassen.

Gekleurde grond en highlighten

Een andere manier om diepte aan te brengen in een zilverstifttekening is een oude: zilverstift combineren met kleur. In de late middeleeuwen werd zilverstift al gecombineerd met gekleurde waterverf. In de Renaissance werd regelmatig gekleurde grond gebruikt. Als je basis een geel- of paarstint heeft, kun je highlights zetten met wit krijt op kleurpotlood.

Slijpen

Je kunt heel geduldig en voorzichtig laag voor laag opbouwen. Je kunt ook de zilverstift aanpassen om donkerder te komen. Voor mij werkt het goed om mijn punt regelmatig te slijpen op een grof schuurpapier of mijn vertrouwde baksteen.

Als je goed kijkt, is de punt daardoor niet glad meer maar heeft het veel krasjes en braampjes (echt vergrootglasniveau). Daardoor blijft er veel makkelijker veel meer zilver aan mijn grondering hangen en krijg je makkelijker een donker resultaat voordat de grond beschadigt.

Aluminium

Zilver is zo slecht niet als het om tonale diepte gaat. Goud en koper zijn vele malen lichter. Andere metalen hebben een substantieel grotere tonale diepte, zoals lood en aluminium. Nou is lood nogal ongezond dus die sla ik even over. Allebei zijn ze lekker goedkoop.

Aluminium is wat blauwer dan het bruinige zilver en oxideert helemaal niet. Een tekening met alleen aluminium komt dus veel kouder over. Mijn voorkeur heeft het om met zilver te tekenen en aluminium als noodgreep erbij te pakken, mocht ik toch wat extra donker willen.

Scherptediepte

Het grote nadeel van een medium dat een heel klein toonbereik heeft, is dat de tekening heel vlak kan worden. Je mist diepte. Zoals ik hierboven uitleg, kun je dat oplossen door het toonbereik te vergroten met andere materialen, zoals aluminium of gekleurde grond. Maar diepte kun je ook beeldend bereiken.

Werk met de klassieke compositietips, een voorwerp in de voorgrond, een verre horizon. Of gebruik de ervaring die we inmiddels met fotografie hebben opgedaan. Met lenzen kun je de scherptediepte overdreven klein maken waardoor het gedeelte van het beeld dat scherp is heel ondiep is. Wat er op de voorgrond en op de achtergrond staat, is onscherp.

Om even wat artikelen op deze website samen te vatten, presenteer ik hier twee boodschappenlijstjes: een voor de dappere beginner en een voor de doorgewinterde kunstenaar. De prijzen zijn indicatief natuurlijk (en incl btw), opgezocht bij de desbetreffende winkels in december 2022.

Zilverstiftbenodigheden beginner

• Zilverstift (20 euro meteen hier bij Zilverstift.nl)
• Handgeprepareerd papier (22,50 euro meteen hier bij Zilverstift.nl indien voorradig), of zelf prepareren:
• Aquarelpapier (8 Euro bij Van Beek)
• 237 ml Zilverstift Grond (18 Euro bij Gerstaecker) of een liter gesso van het huismerk van Gerstaecker voor dezelfde prijs.
• Grondeerkwast (5 euro bij Gerstaecker) of lakroller
• Schuurplankje (3 euro bij Van der Linde) of een baksteen naar keuze
• Geschikt gumpotlood (3 euro meteen hier bij Zilverstift.nl)

Voor vijftig euro kun je een aantal vellen tekenen als je een beetje zuinig doet met de grond. De zilverstift gaat langer mee.

Als je makkelijk een stift op papier wil zetten om een gevoel te krijgen van het medium, kun je ook meteen hier bij mij een compleet en handgemaakt introductiesetje metalpoint kopen. Beide zijn inclusief een blokje met vijf vel geprepareerd papier, gebonden in schuurpapier voor direct gebruik.

Zilverstiftbenodigdheden gevorderde

• Zilverstift (vanaf 20 euro meteen hier bij Zilverstift.nl)
• Handgeprepareerd papier (22,50 euro meteen hier bij Zilverstift.nl indien voorradig), of zelf prepareren:
• Papier (25 euro bijv. Gerstaecker)
• Fixeer (7 euro bijv. Gerstaecker)
• Baksteen (de betere bouwput)
• Geschikt gumpotlood (3 euro meteen hier bij Zilverstift.nl)
• Kalk/krijt (16 euro bijv. Van der Linde)
• Pigment (5 euro bijv. Van der Linde)
• Lijm (5 euro bijv. Gerstaecker)
• Gesso (18,95 euro bijv. Gerstaecker)
• Grondeerkwast (5 euro bij Gerstaecker) of lakroller, naar eigen voorkeur

Als je rond de honderd euro investeert, kun je flink wat tekenen met goede zilverstiftmaterialen. Het eerste van bovenstaande boodschappenlijstje dat opgaat is het papier (vijf vellen van 50x70cm gerekend), het gumpotlood en eventueel de fixeer. Voor een kleine honderdvijftig euro kun je zo twintig grote vellen vol tekenen.

De prijs van zilverstift

De kosten voor dit medium vallen alles mee dus. Probeer maar eens net zo veel vierkante meters te maken voor dat geld met mijn favoriete kleurpotlood van Caran d’Ache, of goede olieverf. 999 Zilverdraad met een diameter van 2 mm koop je voor slechts zo’n 1,35 euro per centimeter bij Drijfhout of De Zilverwinkel. Daar heb je dan nog wel een houder bij nodig.

Een 2 mm staafje van 5 centimeter lang in een stifthouder (die herbruikbaar is) zelf samenstellen kost je in totaal misschien twaalf euro. Of je gunt mij in ruil voor al mijn gedeelde ervaring een paar euro door een door mij samengestelde zilverstift te kopen in mijn webshop voor twintig euro.

Als je kijkt hoeveel zilver en hoeveel meer kwaliteit je krijgt, zijn beide opties goedkoper én beter dan de kant-en-klare zilverstift met een half zo grote diameter en inferieure kwaliteit. Een staafje van deze afmetingen vult vele vellen moeiteloos. Voor het geld hoef je deze techniek echt niet te laten.

Metaal

Edelmetalen zoals zilver en goud koop je bij groothandels die ook aan kleine edelsmeden of hobbyisten verkopen. Soms staat in de webshop niet alles: het loont om dan via mail te vragen. De Zilverwinkel heeft bijvoorbeeld goud niet op hun webshop maar verkopen het wel als je via mail vraagt. Ik heb De Zilverwinkel kunnen overtuigen nu ook zilverdraad met een diameter van 2 mm en een zilvergehalte van 999 te verkopen.

Hoe hoger het edelmetaal gehalte, hoe zachter het metaal, hoe makkelijker in gebruik en donkerdere lijn. Zilver gaat tot 999/1000, goud tot 24 karaat.

De smelttemperatuur heeft ook invloed op de hardheid: hoe lager, hoe brosser en zachter. Machines in fabrieken gebruiken een hogere temperatuur dan edelsmeden met de hand.

Zilverstift heeft vaak een diameter tussen 0,5 en 2 mm maar als je groter of grover wil werken kun je prima dikker draad kopen. Let op: kant-en-klare stifthouders komen niet in elke maat!

Omdat de laatste paar millimeter lastig op te maken zijn, is het zeker bij duurder metaal zoals goud en platina de moeite om niet korter dan 5 cm te kopen.

Niet-edele metalen kosten bijna niets. Aluminium koop je bijvoorbeeld bij Pipoos, in veel grotere lengtes omdat het heel goedkoop is. Koperdraad is elektriciteitskabel, bijna gratis in deze hoeveelheden.

Alles van deze metalen is bruikbaar: munten, platen, zilverpapier, schuurwol.

Stifthouder

Vulpotloden werken in theorie voor de dunnere stiften, 0,5 en 0,7 mm. Maar de draadjes moeten perfect recht zijn anders loopt het niet lekker. Dan heb je stifthouders van 1 mm en 2 mm. Koh-I-Noor heeft een stifthouder voor een flink dikke stift van 5,6 mm. En dan houdt het al snel op met de mainstream stifthouders.

Je kunt ook zelf een stifthouder maken. Om mijn 4,5 mm dikke zilverstift heb ik eenvoudigweg wat katoen gebonden. Verder kun je heel eenvoudig een stokje nemen en er een gat in de lengte boren in die diktes waar je boortjes van hebt. Als het gat niet helemaal doorgaat, kun je duwen. Als de stift is afgesleten, kun je wat hout eraf slijpen.

Papier

Er bestaat voorgeprepareerd zilverstiftpapier. Ik ben er niet kapot van. Bovendien kun je elk detail beinvloeden als je zelf prepareerd, zoals het soort papier, het formaat, de kleur van je grond e.d. En het prepareren werkt bij mij als een meditatieve, mentale voorbereiding.

Als je zelf prepareert, heb je papier nodig dat bestand is tegen vocht, zoals aquarelpapier. Aquarelpapierblokken zijn overal te koop en hoeven niet duur te zijn. Het nadeel is echter naar mijn mening dat de korrel veel te grof is voor zilverstift. Ik prefereer daarom hot pressed, glad aquarelpapier. En dat maakt bij mij het papier het duurste materiaal van deze techniek.

Aan de andere kant is 5 euro voor een vel van 50 x 70 cm nou ook weer niet onoverkomelijk.

Overige kosten voor zilverstift

Een baksteen om je zilverstift te slijpen is wel ergens gratis vandaan te halen. Gummen en gumpotloden zijn ook de kosten niet met een euro per stuk. En een spuitbus fixeer valt ook mee als je niet de duurste neemt, vanaf zeven euro.

Grondering kopen is dan nog het duurste van de overige benodigdheden. De kant-en-klare grond vind ik onnodig duur met 18 euro voor een klein flesje. Als je één keertje op een cursus de techniek wil uitproberen, is het handig. Maar als je de techniek wat beter wil leren kennen, en wil kunnen experimenteren met de grond, dan roer je zelf de ingredienten door elkaar. Het is geen alchemie.

• krijt, 100 gram voor 2 euro
• pigment, 100 gram voor 2 euro (voor wit, en voor veel maar niet alle kleuren)
• houtlijm of knutsellijm, fles 5 euro
• gesso, grote pot voor 20 euro
• grondeerkwast of spalter, 5 euro
• scheutje water en een glazen schaaltje

Het is moeilijk precies uit te reken hoeveel het gronderen van een groot vel van 50 x 70 cm kost. Maar je ziet dat het om niet meer dan een paar euro gaat. De grote pot gesso gaat heel lang mee als je het alleen hiervoor gebruikt, net als de lijm. Zelfs goedkope spalters zijn meerdere keren te gebruiken.

Vaak gebruik ik, om eerlijk te zijn, alleen gesso. Dat ging me niet zo goed af toen ik net begon, maar ik heb er nu om de een of andere reden geen problemen meer mee.

Uitgelichte afbeelding: Albrecht Dürer, 1497, zilverstift en highlights op donker geprepareerd papier.

Beste winkels om zilverstift te kopen

Edelmetalengroothandels die zich richten op kleine edelsmeden zoals Esquell, Drijfhout en De Zilverwinkel voor goedkope en snelle verkoop van losse draden zilver, goud en platina.

Andere metalen geven andere kleuren. Koperdraad koop je in de kluswinkel of raap je van straat op (electriciteitsdraad). Aluminiumdraad hoeft ook niet veel te kosten (bij bijvoorbeeld Pipoos).

Wat doe je als je een zilverstift wil kopen tegenwoordig? Je kijkt op internet. Dat maakt het niet per se makkelijker. Een van de eerste zoekresultaten is Ritomshop die voor 2,65 Euro een zilverstift aanbiedt “waarmee je schilderachtige tekeningen kan maken”. Het bleek om een balpen te gaan.

Fabriekszilverstift van de tekenwinkel

Poging twee dirigeert mij naar een van mijn favoriete kunstenaarsbenodigdhedenwinkels Peter van Ginkel Gerstaecker. Zij verkochten eerst de zilverstift van Cretacolor, die je vaker tegenkomt. Nu verkopen zij een zilverstift van Abig die vrijwel identiek is.

De informatie is schaars, je moet inzoomen op de foto: blijkbaar 99,99% zilver (dat is goed), 5 cm lange stift. Bij dit soort stiften, slijp je het hout met een puntenslijper waardoor meer stift vrijkomt. De dikte staat er niet bij, is 1 mm.

Een draadje zilver van 1 mm bij 50 mm (in een stokje) voor 19,61 Euro incl btw. Dat is niet eens een slechte prijs voor een hobbyist die het een blauwe maandag wil proberen. Hetzelfde kun je echter ook krijgen voor nog geen derde van die prijs – lees verder.

Mijn ervaring met een fabriekszilverstift

Mijn ervaring met de vergelijkbare voorganger van Cretacolor was helaas slecht. Snoeihard zilver. Maar het is toch het hoogste gehalte zilver? Behalve het gehalte is de temperatuur belangrijk waarop het zilver is gesmolten, aldus een edelsmid die ik vroeg.

Machinaal gefabriceerd zilver is op heel hoge temperatuur gesmolten en is veel harder dan zilver dat met de hand is gesmolten. En dat merk je echt. Bovendien is het voor grootverbruikers onnodig duur. Mijn bescheiden mening.

Daarnaast is dit een wegwerpzilverstift. Als je de 5 cm hebt opgemaakt, gooi je het hout weg. En moet je weer bijna twintig euro uitgeven. Het is dus echt twintig euro per 5 cm. Als je zoals ik een vulpotloodhouder gebruikt, hoef je alleen het zilver bij te kopen.

Voor een zilverstifthouder met 5 cm zilver (1 mm dikte) betaal je bij mij 11 euro, al bijna de helft. Als je 10 cm koopt, 16,50 euro, dan heb je evenveel zilver als twee Cretacolor/Abig zilverstiften voor minder dan de helft van de prijs. En de pret begint dan pas! Ik geef je op deze website de informatie waar je zelf zilver kunt bijkopen. Daarmee kom je uit op een fractie van de prijs. Voor een betere zilverstift.

Conclusie: koop geen fabriekszilverstift in een tekenwinkel.

Zilver van de edelsmid

Als niet op internet en niet in de kunstenaarsbenodigdhedenwinkel, waar kijk je dan als je zilver zoekt? Ik bezocht meerdere edelsmeden. Een zilversmid maakt overigens tafelgerei, een edelsmid maakt juwelen (dus ook met zilver). Een juwelier heb je niets aan in deze context, die heeft geen grondstoffen want die maakt niets zelf.

Een enkele edelsmid wil wel eens een stukje van hun grondstof verkopen, een draadje zilver, tegen inkoopprijs omdat ze het een interessant verhaal vinden. Maar eigenlijk zijn zij tussenhandelaar en zouden ze er ook iets aan moeten verdienen. En dan wordt het weer duur.

Hoeveel zilver heb je nodig voor een zilverstift?

Hoeveel zilver je nodig hebt voor je eigen zilverstift, hangt uiteraard af van je tekentechniek en -stijl en het formaat waarop je werkt. Ik werk grof, groot en redelijk veel. Daarvoor verbruik ik meerdere centimeters 2 mm dik zilverdraad (naast andere metalen) per jaar. Een beginner heeft ruim genoeg aan één zo’n prefab stift of een draad van 5 cm.

Ruw zilver van de groothandel

Waar haalt een edelsmid haar grondstof vandaan? De edelmetalengroothandel verkoopt edelmetalen aan professionele edelsmeden. Veel groothandels verkopen ook aan hobbyisten, waar wij zilverstifttekenaars onder vallen omdat we maar heel kleine hoeveelheden nodig hebben.

Omdat er veel meer (hobby- en professionele) edelsmeden dan zilverstifttekenaars in Nederland, zijn er gelukkig veel edelmetalengroothandels, met webshops. Een paar voorbeelden geef ik hieronder.

De Zilverwinkel

De Zilverwinkel biedt in haar webshop sinds kort nu ook 999 zilverdraad 2 mm diameter aan, maar geen goud. Als je doorvraagt, kunnen ze je vaak toch wel 999 zilverdraad (0,5-2 mm diameter) en gouddraad verkopen. Gewoon even mailen.

Het zilver in de Zilverstift webshop komt van De Zilverwinkel. Het is wat duurder maar het zilver komt uit Europa. Daar maak je toch meer kans op betere arbeidsomstandigheden en milieu-eisen. En de service is super.

Drijfhout

Drijfhout in Amsterdam Zuidoost is een groothandel (met webshop en behulpzame medewerkers in een chatfunctie) die zich ook richt op hobby- en studentedelsmeden. Minimumafname is 2 gram, dat is heel weinig, dus geschikt voor ons.

Prijzen zijn grondstofprijzen (met bijbehorende schommelingen), heel schappelijk: het gaat echt om eurootjes. De maximale dikte van zilverdraad is bij Drijfhout 1 mm dik, tenzij je voor een achthoekig staafje kiest. Dat is makkelijk rond te slijpen maar je loopt natuurlijk een beetje meer risico op scherpe hoekjes in je punt.

Als particulier kun je er ook kopen. Je moet wel een account aanmaken dat goedgekeurd moet worden (dat duurt een half uurtje). Je kunt ook een zakelijk account aanmaken als je je KVK-gegevens op papier opstuurt. Maar een zakelijk account heb je eigenlijk alleen nodig als je ook sieraden wilt kopen.

Waar De Zilverwinkel hun materiaal in Europa koopt, halen Zilverklei en Esquell het uit China. Zilver is zilver, de kwaliteit is prima. Maar arbeidsomstandigheden en milieu daarentegen zijn niet gratis. De keuze is aan u.

Zilverklei

Zilverklei is een andere webshop waar je zilverdraad makkelijk, in kleine hoeveelheden en betaalbaar kunt bestellen. Het voordeel van deze winkel is dat de maximale dikte van hun 999 zilverdraad 2 mm is. Die dikte heb je alleen nodig als je groot wilt werken. Helaas hebben zij alleen zilver, geen andere metalen.

Esquell

Ook Esquell is een zilverkleiwinkel die zilverdraad verkoopt. Hun 999 zilverdraad is een stuk goedkoper dan de bovenstaande handelaren. Omdat ik geef om mensen en milieu, betaal ik liever meer voor schoner Europees zilver van De Zilverwinkel – maar deze verkoopt alleen 2 mm draad. Voor dunner draad ben ik dan toch aangewezen op Esquell.

Houder

Maak je er geen zorgen om dat je de houder van de prefab zilverstift mist als je een draadje bij de groothandel koopt. Afhankelijk van de voorkeursdikte van je draad kun je eenvoudig grafietstifthouders gebruiken. Er zijn ook speciale zilverstifthouders te koop voor de heel dunne draadjes. Je kunt ook zelf houders maken. Ik zal er een stukje aan wijden binnenkort.

Buitenland

In Nederland is zilverstift misschien ondervertegenwoordigd maar in het buitenland, en dan vooral het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, niet. Daar heb je dan dus ook veel meer keuze in zilverstiftmaterialen in kunstenaarsbenodigdhedenwinkels.

Groot nadeel is wel dat die landen buiten de EU liggen en je dus te maken hebt met valutawisselkoersen en flinke portokosten.

L. Cornelissen & Son

Louis Cornelissen was een Belg die in 1848 naar London trok en daar een Artists’ Colourman werd: hij opende een kunstenaarsbenodigdhedenwinkel in hartje Londen. En omdat in Engeland metalpoint nog wel een gerespecteerd medium is, verkoopt deze winkel allerlei soorten en maten metaaldraad, grondering, een houder etc.

Invoerrechten sinds Brexit

Bij bestellingen tot 150 Euro betaal je geen invoerrechten als je iets besteld buiten de EU. Wel moet je BTW betalen. En het postbedrijf zal een vergoeding vragen voor inklaringskosten, dat verschilt per postbedrijf. DHL bijvoorbeeld vraagt 2% administratiekosten, met een minimum van € 14,50 (excl. btw). Ik heb het nog niet zelf geprobeerd maar dit klinkt niet de moeite waard helaas.

Zilverstift replica’s

The Renaissance Workshop

Voor wie bijna jarig is, de loterij gewonnen heeft (of mij graag een kadootje wil geven), heeft The Renaissance Workshop een handgemaakte replica van een Renaissance zilverstift gemaakt. Ze hebben deze gebaseerd op een schilderij uit ca. 1515 van Jan Gossart waarop Sint Lukas Maria tekent – met een zilverstift.

Deze replica is te koop voor 149 of 199 GBP, direct bij The Renaissance Workshop of bij Cornelissen). Heel mooi. De prijs betaal je dus niet per se voor het materiaal maar voor het vakmanschap waarmee het gemaakt is.

Gavin Gardner Design Company

Op Etsy vind je een mooi vormgegeven zilverstift naar Renaissance voorbeeld, gemaakt door Gavin Gardner. Ook dit is een mooie zilverstift, voor meer dan 200 GBP . Overigens zijn deze van een lager zilvergehalte: sterling silver, dat is 925 ipv 999.

Kosten zilverstift

Die replica’s zijn mooi en hebben het gewicht van een rijke geschiedenis. Zolang je maar weet dat puur het tekenen met zilver niet zo duur hoeft te zijn. Zelfs als professioneel kunstenaar kun je met niet meer dan twintig euro per jaar aan zilver met zilverstift tekenen.

24 karaats goud kostte mij 60 euro voor 5 cm maar ik doe er al jaren mee. Vooral ook omdat ik goud, omdat het zo weinig contrast geeft, niet veel gebruik, alleen als extra. Aluminium gebruik ik veel om mijn zilverstift op sommige donkere plekken wat te helpen. Het slijt ook snel. Maar het kost bijna niets.

Er komen nog wat kosten bij, zoals goed papier, grondering, een houder om je zilverstift in te doen, iets om de zilverstift mee te schuren. Ik zal daar nog een overzicht van maken binnenkort.

Niet doorvertellen, maar met goed potlood tekenen is duurder want ze zijn moeilijker te maken en ze slijten natuurlijk veel veel harder. Maar potlood maakte het toch juist toegangelijker voor het brede publiek omdat het goedkoop was?

Ja goedkope potloden zijn goedkoop en de initiële investering van een draadje zilver kan hoger zijn dan die van één potlood. Kunstenaars hebben veel baat bij goed, zuiver grafiet, mooi gecentreerd in een soepel te slijpen stokje hout. En dat kost wat. Terwijl zilver, nadat het net als grafiet uit de grond gehaald is, alleen in een draadje getrokken hoeft te worden. Je zet het zelf in een stifthouder en klaar!

Scherpe punt voor details?

Zilverstift slijt een stuk langzamer dan potlood maar slijt wel degelijk. Potlood slijp je om een scherpe punt voor details te houden (en niet op het hout terecht tekomen).

Behalve je punt scherp slijpen, is het met metalpoint ook mogelijk om een staafje van een halve millimeter dik te gebruiken. Die hoeft natuurlijk niet geslepen te worden.

Diepere toonwaarden

Een van de kenmerken van zilverstift is die lage toonwaarde waardoor je maar een laag contrast kunt maken. Je houdt ervan of niet. Feit is dat het moeilijker is om diepte te maken. En het kan tamelijk stroef voelen om te doen.

Als je de zilverstift opruwt, geeft deze makkelijker af. Het schuren zorgt voor kleine braampjes waardoor het veel voller en donkerder lijkt op papier. Door het tekenen blijven de braampjes aan de grondering hangen. De grondering is daar net grof genoeg voor maar niet grof genoeg om te voorkomen dat de punt uiteindelijk heel mooi glad gepolijst wordt. En een glad stuk metaal laat veel moeilijker een spoor achter.

Waarmee schuren

Een slijpsteen klinkt als een logisch gereedschap om een metalen staaf te schuren. Je hebt dan wel een vrij grove nodig om braampjes of een scherpe punt te krijgen en niet de punt glad te polijsten.

Ik heb lange tijd ook gewoon schuurpapier gebruikt. Dat slijt, je slijt letterlijk door het papier heen. Best praktisch is zo’n schuurpapierplankje dat ook voor grafiet wordt gebruikt. Deze kun je in kunstenaarsbenodigdhedenwinkels kopen (Gerstaecker of Van der Linde bijvoorbeeld). Ze zijn eigenlijk wel een beetje duur in verhouding maar wel prettig handzaam.

Perfectie ligt in eenvoud. Mijn laatste verbetering op het gebied van het opruwen van mijn zilverstift (ik maak geen gebruik van scherpe punten) is vrijwel gratis, gaat eeuwig mee en werkt heel goed. Een baksteen. Dit is vooral handig in je atelier, niet zozeer voor onderweg. Hoewel je in theorie natuurlijk een klein, langwerpig stukje er vanaf zou kunnen slaan dat in je broekzak past.

In welke vorm schuren?

Er zijn verschillende manieren om je zilverstift te vormen. Welke je kiest, is grotendeels afhankelijk van de manier waarop je de stift gaat gebruiken.

Een veelgebruikte manier is een schuine punt. Die vormt uiteindelijk ook vanzelf doordat de punt slijt in de hoek waarop je hand op het papier staat. De scherpe kant kun je gebruiken voor scherpe details.

Een variatie hierop kun je maken door de punt in twee gelijke schuine vlakken te slijpen. Dan kun je afwisselen. De scherpe kant, geen punt dus maar een langwerpige scherpe kant, is weer voor de scherpe details.

Dan kun je een ronde, scherpe punt slijpen. De schuine kant gebruik je dan het meest. Een scherpe punt beschadigt veel te makkelijk je grondering maar kan wel gebruikt worden om heel scherp te arceren of omlijningen scherp te krijgen. Een stuk prettiger tekent de schuine kant. Omdat ik vaak groter werk, slijp ik altijd even het scherpste puntje eraf door de stift haaks op mijn slijpbaksteen te schuren.

De ronde punt heeft mijn voorkeur omdat die het langste mee gaat. Ik draai de punt tijdens het tekenen. Als de punt afgesleten is tot een botte, bolle punt, slijp ik opnieuw. Maar ook als de punt te glad is afgesleten op de grondering. Braampjes helpen om een donkere toonwaarde te krijgen.

Slijpen doe ik in een net wat stijlere hoek dan de stift in mijn tekenhand heeft. En ik draai de stift terwijl ik haar over de steen haal. Dat doe ik ook tijdens het tekenen: streepje streepje, draai, streepje streepje. Het gaat bij mij ondertussen automatisch. Streep streep streep draai, streep streep streep draai, streep streep streep, kgggk kgggk kgggk slijp, streep streep streep draai.

Toonwaarden

Zilverstift kan een warme tint krijgen en door de zorgvuldig met arceringen opgebouwde subtiele schakeringen. Maar zilverstift heeft ook een beperkt tonaal bereik. Niet elke kunstenaar vindt dat lage contrast fijn. Om het bereik van de tekening te vergroten, wordt gekleurde grond gebruikt. Niet alleen geeft grijs op een kleur een donkerdere lijn, je kunt ook oplichten met wit.

Effect van grondkleur op metaalkleur

Een ander verrassend effect dat gekleurde grond toevoegt, en dan met name heel donkere, is dat de metalen beter hun kleur kunnen laten zien. Hoe veel karaat het goud ook is, goud blijft lichtgrijs geven op een witte grond. Maar op een zwarte grond is toch weer het goud een beetje te zien. Dat geldt ook voor andere metalen, zoals koper.

Kleurgebruik in zilverstifttekeningen

Naast gekleurde grond, verschillende metalen en spelen met oxidatie zijn er meer opties om kleur toe te voegen aan zilverstifttekeningen. Een bekende combinatie met zilverstift is gouache en dergelijke. Een nat medium verveegt zilverstift. Als je de tekening helder wil houden, kun je beter eerst de gouache toepassen en na drogen eroverheen de zilverstift. Of, nog logischer: eerst een ondertekening met zilverstift in lichte lijnen, dan de waterverf, dan donkerder zilverstift na het drogen. Zo kun je de tekening heel scherp krijgen.

Krijt en kleurpotlood daarentegen, als droge mediums, kun je prima tegelijk met zilverstift of achteraf gebruiken. Dat is ook een geschikte manier om te highlighten als je een gekleurde grond hebt. Je kunt over de grond heen tekenen met de kleurenmediums maar die hebben de grond niet nodig. De ondergrond is ook wat grover, kan zijn dat je dat niet eens prettig vindt hiervoor. Prepareer dan alleen het gedeelte waar je zilverstift gepland hebt.

Hoe voeg je kleur toe aan grondering?

Het is heel eenvoudig om kleur toe te voegen aan je grond. Bij de meeste kunstenaarsbenodigdhedenwinkels kun je pigmentpoeder kopen. Die kun je ook mengen om een preciezere kleur te krijgen. Je mengt het door je natte grond heen. Hou er rekening mee dat meer droge stof dan ook weer meer vocht vraagt. Je hebt maar heel weinig nodig.

Hoewel het heel leuk is om met pigmentpoeders te stunten, je kunt ook gewoon een dotje acrylverf door je grond mengen. Dat heeft al de juiste consistentie, extra makkelijk. De kleuren zijn prima (als je goede acrylverf gebruikt) en de grond is daarna gewoon goed bruikbaar voor zilverstift.

Voordeel van uitvegen

Zilverstift was in het verleden onder andere populair vanwege de mate waarin het (niet) uitgeveegd kon worden. Het veegt minder snel uit dan houtskool bijvoorbeeld. Hierdoor is zilverstift meer geschikt om een ondertekening te maken voor een heel fijn eitempera of later olieverf.

Het is ook handiger om onderweg mee te schetsen. Inkt geeft geklieder in hobbelende koetsen en je kunt het slecht corrigeren. Zilverstift kun je een klein beetje corrigeren door uit te vegen of de hele schets af te schuren en het perkament opnieuw te prepareren. Maar het veegt niet te veel uit zodat je thuis komt met een leeg schetsboek. Zilverstift fixeerde men toen nog niet omdat het geen eindproduct was.

Nadeel van uitvegen

Terug in de eenentwintigste eeuw zijn er voor onderweg en voor ondertekeningen heel veel handige mediums, handiger dan zilverstift. We gebruiken zilverstift alleen nog puur om de schoonheid ervan. Om de lagen die zorgvuldig opgebouwd worden. Om de subtiele kleurverschillen. Om de aanvulling die het geeft tussen schilderen, met inkt en met potlood tekenen.

Zilverstift is inderdaad moeilijker te corrigeren dan grafiet (maar niet onmogelijk). Maar het veegt wel uit. Je hebt ook veel meer bewegingen nodig omdat je diepe tonen niet kunt krijgen door meer druk uit te oefenen. Je bouwt het op door voorzichtig laag over laag over laag te arceren. Die minuscule metaaldeeltjes die de grondering erafschuurt, hangen daar slechts in de ruwe grondlaag. Er is geen chemische verbinding aangegaan of iets dergelijks.

Spelen met fixatief

Enter fixeer. We zijn allemaal wel bekend met fixeer als een soort vernis om het werk mee te verzegelen als het af is. Hiermee wordt de levensduur aanzienlijk verlengd. Maar wist je dat fixeer bij zilverstift ook prima tussentijds te gebruiken is?

Ik speel met fixeer. Als je met zilverstift tekent, zal het zilver ongeveer in een dag, misschien twee dagen, afhankelijk van de luchtvochtigheid, oxideren in een wat warmere, bruinere tint. Dit proces kun je op elk moment stoppen met fixeer. Aangezien ik vaak wekenlang met één tekening bezig ben, is het belangrijk dat ik dat goed in de gaten hou. Anders krijg je kleurverschillen in de tekening.

Tegelijk is fixeer ook handig om donkere delen van de tekening, waar je dus heel vaak overheen moet, tussendoor te fixeren. Je ziet hier niets van. Je merkt er ook niets van, je kunt er gewoon overheen tekenen met zilverstift. Maar het voorkomt wel dat je tekening smoezelig wordt en helderheid verliest.

Welk fixatief waar te koop

Je wil geen plakrommel hebben als je er nog overheen wil tekenen. Maar wat je koopt in de betere kunstenaarsbenodigdhedenwinkel is tamelijk allemaal prima. Ik heb eigenlijk nog nooit fixeer gevonden die niet goed was hiervoor.

Fixeer hoeft ook nog eens niet duur te zijn. Een bus GHIANT universeel fixatief kost nog geen zeven euro bij Gerstaecker. Conté a Paris fixeer voor houtskool en pastel is ook goed. SENNELIER Delacroix fixatief voor houtskool, krijt & potlood is wat duurder, bijna dertien euro, maar je doet lang met zo’n spuitbus. Dus per tekening ben je een eurootje kwijt.

Hoe te fixeren

Je wil het spul niet inademen dus als het buiten kan, doe het buiten. Hou of hang de tekening verticaal voor het geval er iets gaat druppelen (druppels zijn slecht). Spuit op een niet te korte afstand, twintig tot dertig centimeter, in regelmatige banen: horizontaal van boven naar beneden, en dan nog een keer verticale banen van links naar rechts.

Als je bij een grote tekening na een dag het nieuw getekende wil fixeren, dan kan dat ook gewoon alleen gedeeltelijk, zonder elke dag de hele tekening weer te fixeren. Ook als je een gedeelte wel en een gedeelte niet wil laten oxideren.

Tip uit mijn graffititijd: spuit de spuitmond even leeg door de spuitbus op zn kop te houden. Na een korte tijd komt er geen verf/fixeer meer uit maar alleen gas. Dat voorkomt dat de spuitmond dicht droogt en je er een nieuwe op moet zetten als je het niet vaak gebruikt. Op zich heb je daar bij fixeer veel minder last van dan bij spuitlak.