Fixeren met melk

Het klinkt bizar en onfris maar het werkt echt: je kunt een tekening fixeren met melk. Het kost weinig en je hebt er geen ongezonde spuitbus met drijfgassen voor nodig. Je gooit de melk er zo overheen of brengt het aan met behulp van een vernevelende spuitbus. Geen 1-aprilgrap, het stinkt niet en Vincent van Gogh gebruikte het ook.

Fixeerbenodigdheden

• Melk

Redenen om te fixeren

Zilverstift veegt uit, niet zoveel als houtskool, een beetje vergelijkbaar met grafiet. Zilverstift moet je ook opbouwen door heel veel te arceren, meer dan de beide andere mediums. Dus is het fijn als je tussentijds kunt fixeren, zodat je tijdens het tekenen het zilver niet uitveegt. Bovendien is het fijn om achteraf te fixeren zodat het niet vervaagt doordat zilverdeeltjes er vanaf vallen.

Daarnaast oxideert zilver. Dat geeft een mooi warme kleur, veel levendiger dan grafiet. Op vochtige dagen kan het oxideren wat te snel of onregelmatig gaan. Ook kan het zilver minder donker worden als het oxideert zonder veel zwavel erbij – wat het geval is als je geen beendermeel gebruikt. Kortom, soms wil je het oxideren stoppen. Dat kan met fixeer.

Redenen om te fixeren met melk

Op de academie en in de kunstenaarsbenodigdhedenwinkels krijg je een spuitbus in je handen gedrukt als je om fixeer vraagt. Het zit vol met chemicaliën, drijfgas, en een metalen fles en is dus ongezond in gebruik en slecht voor het milieu bovendien. Fixeren met melk heeft al deze nadelen niet.

Nog een voordeel van fixeren met melk is de prijs en de verkrijgbaarheid. Het is goedkoop en als het niet al in je koelkast staat, kun je het overal krijgen. Vanuit een spuitflesje (mechanisch, zonder drijfgas) fixeren met melk is net zo makkelijk als spuitfixeer uit de tekenwinkel.

Susan Schwalb wees mij erop dat de effecten en dus de bescherming van standaardfixeer (van Lascaux bijvoorbeeld) na verloop van tijd afnemen. Ik heb hier nog weinig van gemerkt om eerlijk te zijn maar laten we het aannemen. Het effect van fixeren met melk op de lange termijn heb ik geen ervaring in. Een conservator van het Van Goghmuseum zou hier wellicht iets interessants over kunnen vertellen.

Van Gogh en fixeren met melk

Op internet ligt de informatie over fixeren met melk niet voor het oprapen. Mijn collega en houtskoolkunstenaar Lisanne Sloots wees mij erop en gaf mij er een artikel over. Dat leidde mij naar de brieven van Vincent van Gogh.

Wie ben ik om het beter te weten dan Vincent, dus ik goot melk over een zilverstift testtekening. Zo simpel als het klinkt, biologische halfvolle melk, vanuit een glas, goot ik over de tekening die ik scheef hield waardoor de melk over het oppervlak en er vanaf liep. Vervolgens liet ik het drogen.

Het effect van fixeren met melk

Eenmaal droog veegt de zilverstift niet meer uit, ongeacht hoeveel druk je met je vinger uitoefent. Daar zie je dan ook meteen het enige nadeel dat ik tot nu toe gevonden heb: tussentijds fixeren lukt er niet mee. Het is een te effectieve fixeer. Fixeren met melk stinkt niet, waarschijnlijk omdat een zo’n dunne laag zo snel droogt. Het is helemaal transparant, wat je misschien niet zou verwachten als je de melk in een glas ziet.

Van Gogh schrijft dat hij graag melk gebruikt om het irritante glanzen van grafiet tegen te gaan. Bij hem verandert de melk het grafiet in een mat zwart. In eerste instantie zag ik niet veel verschil in glanz maar de volgende dag leek het toch echt minder te glanzen. En doordat het matter is, lijkt het ook wat meer contrast te geven – vergeleken met de momenten dat het normaliter zou gaan spiegelen. Kale plekken op het papier weerspiegelen licht juist meer door de melk.

Een ander neveneffect van fixeren met melk bevalt mij heel goed. Weliswaar stopt het oxidatieproces door het zilver van de zuurstof af te sluiten, maar tijdens het fixeren oxideert het een heel stuk heel snel. Het zilver zal meteen een paar tinten bruiner zijn. Mijn vermoeden is dat de zwavel in de melk hier de oorzaak van is (maar ik ben geen scheikundige).

Fixeren met melk vanuit een vernevelaar

Een spuitbus fixeermiddel hoef je niet schoon te maken. Je gebruikt de spuitbus tot deze op is, gooit hem weg en koopt een nieuwe: makkelijk, maar de wegwerpmaatschappij is naar mijn bescheiden mening niet per se iets om na te streven. Als je een handspuitbus of handvernevelaar gebruikt om te fixeren met melk, zul je die goed schoon moeten maken na afloop, c’est la vie. Een handspuit verbruikt bovendien geen drijfgassen. Dat is winst voor het milieu. Maar melk komt van koeien. De afweging is aan jou.

Je kunt de melk, net als Van Gogh, verdunnen met wat water. Het voordeel van een fijn nevelende handspuit is dat je de melk in dunnere lagen kunt aanbrengen. Het voelt ook wat minder drastisch dan een glas melk over je zojuist voltooide tekening te gooien. In mijn ervaring spoelt het zilver niet van mijn tekening als ik de melk er overheen giet. Ik kan me voorstellen dat dit bij bijvoorbeeld houtskool wel een probleem kan zijn. Dan is een vernevelaar zeker het proberen waard.

Let wel op dat de handspuit fijn verneveld, dus niet sproeit zoals een plantenspuit. Veel kunstenaarsbenodigdhedenwinkels verkopen ze. Mijn ervaring is dat ze even goed maar een stuk goedkoper zijn als je ze koopt waar ze ook cosmetica verkopen en dan vooral voor op reis.

Conclusie vernevelaar

Voor zilverstift merk ik weinig voordelen van de vernevelaar boven het gieten van Van Gogh. Het gieten voelt lomp maar bij mij spoelde er geen zilver van mijn tekening. De vernevelaar daarentegen vernevelde in de lucht mooi, maar op de tekening voegde de nevel zich razendsnel samen tot flinke druppels. Hierdoor droogde het vlekkerig en ongelijk op. Omdat het transparant is, valt dat niet zo erg op maar het resultaat van gewoon gieten was dus wel mooier.

Conclusie fixeren met melk

• Fixeren met melk geeft mooi resultaat. Ik wacht nog op een antwoord van de conservator op de vraag over de lange termijneffecten (spelen bacteriën misschien een grotere rol?). Op korte termijn ziet het er goed uit.
• Fixeren met melk is goedkoper en beter voor het milieu dan chemicaliën uit een wegwerpspuitbus met drijfgas.
• Een vernevelaar voegt weinig toe: de melk over de tekening uitgieten werkt prima bij zilverstift en grafiet – niet bij houtskool e.d.!
• Een nadeel van fixeren met melk is dat het de zilverstift meteen verzegeld. Het is dus niet bruikbaar om tussentijds te fixeren om uitvegen tegen te gaan en je kunt niet achteraf nog iets corrigeren.
• Je hebt een ruimte nodig waar je melk kunt uitgieten en waar het vel goed en snel kan drogen. Daarnaast heb je goed aquarelpapier nodig, want het wordt erg nat.
• Ik heb nog geen idee wat de effecten op lange termijn zijn. Van Gogh’s tekeningen hebben het in ieder geval overleefd.
• NB eerst een keer testen voordat je melk over een tekening gooit! Ik geef geen garantie, laat alleen weten dat het mij gelukt is.

• Uitgelichte afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (fragment)
• Vincent van Gogh, De brieven. De volledige, geïllustreerde en geannoteerde uitgave. Red. Leo Jansen, Hans Luijten en Nienke Bakker, Van Goghmuseum, 2009